Το μυστικό της ευτυχίας ίσως είναι η δυστυχία

Συχνά μας απασχολεί η έννοια της καλής ζωής – και είναι κάτι απόλυτα φυσιολογικό. Οφείλουμε να μας απασχολεί. Βρισκόμαστε συνεχώς αντιμέτωποι με αποφάσεις και επιλογές που πρέπει να γίνουν.

Το απόσπασμα που ακολουθεί είναι από το βιβλίο Το κίνητρο της Δυσαρέσκειας που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Κάποιες είναι κρίσιμες, άλλες πάλι όχι, ο τρόπος ωστόσο που αποφασίζουμε σε κάθε περίπτωση εξαρτάται, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό, από την εικόνα που έχουμε για την καλή ζωή. Με απλά λόγια, επιθυμούμε ό,τι έχει ως αποτέλεσμα ή ό,τι διατηρεί την καλή ζωή.

Πώς όμως προσδιορίζουμε τι είναι καλή ζωή; Πώς ξέρουμε ποια ζωή αξίζει να επιδιώξει κανείς;

Μια πρώτη σκέψη είναι η εξής: Για να συλλάβουμε τι είναι καλή ζωή, φανταζόμαστε μια ζωή γεμάτη ευχάριστες και χρήσιμες εμπειρίες, από την οποία ταυτόχρονα απουσιάζουν οι ανούσιες καταστάσεις που μας προκαλούν αναστάτωση και αποστροφή. Όσο κι αν μας καθοδηγεί η διαίσθησή μας, αν σκιαγραφήσουμε στο μυαλό μας την καλή ζωή, ίσως οδηγηθούμε σε λάθος δρόμο.

Στην προσπάθειά μας να χωρέσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο ενθουσιασμό, απόλαυση και ικανοποίηση στη ζωή που πλάθουμε με τον νου μας, κινδυνεύουμε να παραβλέψουμε μια σημαντική αλήθεια: το γεγονός πως ζωή σημαίνει κίνηση.

Η ζωή δεν έχει απλώς τα πάνω και τα κάτω της· είναι τα πάνω και τα κάτω της. Ζωή είναι τόσο οι επιθυμίες που καταφέρνουμε να εκπληρώσουμε, όσο κι εκείνες που μένουν ανεκπλήρωτες.

Είναι όσα κερδίζουμε, αλλά και όσα χάνουμε. Είναι η ικανοποίηση που αισθανόμαστε όταν πετυχαίνουμε, αλλά και η απογοήτευση που βιώνουμε όταν αποτυγχάνουμε. Η ζωή προϋποθέτει αποτυχίες και στενοχώριες, όσο απαιτεί επιτυχίες και χαρές. Και αυτό ισχύει διότι η ζωή αποτελεί αδιαμφισβήτητα προσωπικό ζήτημα. Κανείς δεν μοιράζεται τη δική μου ζωή. Κανείς δεν μοιράζεται τη δική σου.

Ό,τι άλλο κι αν συνεπάγεται μια καλή ζωή, πρέπει σε κάθε περίπτωση η ζωή αυτή να είναι δική σου. Δεν υπάρχει ωστόσο κανένας άλλος τρόπος για να σου ανήκει η ζωή σου από το να υφίστασαι τα σκαμπανεβάσματά της.

H ζωή σου σου ανήκει αν εσύ ο ίδιος είσαι ο δημιουργός της και το να δημιουργείς τη ζωή σου σημαίνει να προσπαθείς να κάνεις πράγματα για τον εαυτό σου. Σημαίνει να πασχίζεις να ανακαλύψεις τις προτιμήσεις σου και να τους δίνεις μορφή.

Σημαίνει να επενδύεις ψυχικό και σωματικό σθένος στην επίτευξη των σχεδίων σου. Να αφοσιώνεσαι σε ορισμένους στόχους, ενώ άλλους να τους εγκαταλείπεις.

Ζωή δεν σημαίνει μόνο να πετυχαίνει κάποιος τους στόχους του, να κάνει σημαντικά βήματα ή να συσσωρεύει επιβραβεύσεις. Ζωή σημαίνει επίσης να ανακαλύπτει κανείς ποιους στόχους, ποια σημαντικά βήματα και ποια επιβράβευση αξίζει να επιδιώξει εξαρχής. Αναμφίβολα, μια τέτοια διαδικασία ανακάλυψης εμπεριέχει προσπάθεια, αγώνα, ακόμα και θυσίες. Κάθε ανακάλυψη ενέχει δοκιμασίες και λάθη.

Προϋποθέτει να έρθουμε αντιμέτωποι με το άγνωστο και απαιτεί, τουλάχιστον κάποιες φορές, να ξεβολευτούμε και λίγο. Μια ζωή όπου θα κυριαρχεί η άμεση και διαρκής ικανοποίηση προϋποθέτει να παραβλέπει κανείς ένα βασικό συστατικό της, το οποίο σχετίζεται με την ανακάλυψη των προσωπικών αξιών και τη διαμόρφωση των προσωπικών δεσμεύσεων του καθενός.

Όποιος επιδιώκει διαρκώς την ευχαρίστηση εις βάρος της αλλαγής και της κινητικότητας εγκαταλείπει την πράξη της επιλογής και την ανάληψη ευθυνών· ουσιαστικά προδίδει τη ζωή όπως την ξέρουμε.

Η ζωή συχνά είναι δύσκολη, αλλά γι’ αυτό ακριβώς αξίζει να τη ζούμε.

Η προσωπική μας ευημερία είναι κάτι παραπάνω από το άθροισμα των θετικών εμπειριών μας. Όλοι αναζητούμε ευχάριστες εμπειρίες, όμως αυτό δεν είναι αρκετό. Λαχταράμε η ζωή μας να έχει κάποιο νόημα. Θέλουμε να είναι συναρπαστική.

Απαιτούμε αυτονομία – θέλουμε να παίρνουμε μόνοι μας τις αποφάσεις μας. Θέλουμε ανεξαρτησία, αλλά όχι απόλυτη απομόνωση. Αποζητούμε τον σεβασμό, την επιβεβαίωση και την αγάπη των άλλων. Επιδιώκουμε μια αίσθηση επιτυχίας – θέλουμε να νιώθουμε ότι έχουμε κατακτήσει ό,τι είναι σημαντικό για εμάς.

Επιθυμούμε πολλά πράγματα στη ζωή μας – και πραγματικά έχουμε κάθε δικαίωμα. Συζητάμε συχνά για τα οφέλη που έχουν οι θετικές καταστάσεις, αλλά, δυστυχώς, αναφέρουμε σπάνια τη δυνατότητα που έχουν οι αρνητικές καταστάσεις να βελτιώσουν τις ζωές μας, ακόμα και να μας βοηθήσουν να αναπτυχθούμε.

Όταν περιορίζουμε την οπτική μας σε θετικές καταστάσεις και αισθήματα (π.χ. ευχαρίστηση, χαρά, ενδιαφέρον, ελπίδα, εμπιστοσύνη), παραβλέπουμε το σύνολο των προοπτικών που μπορεί να μας προσφέρει ο πλούσιος ψυχολογικός μας κόσμος.

Τα θετικά αισθήματα είναι κάτι καλό, αλλά δεν είναι το άλφα και το ωμέγα της ζωής. Δεν είναι καν το αποκλειστικό συστατικό της ευτυχίας.

Ερευνητές που αναζήτησαν τους παράγοντες που συντελούν στην ευτυχία ανακάλυψαν ότι ακόμα και πολύ χαρούμενοι άνθρωποι δεν είναι πάντοτε το ίδιο ευδιάθετοι.

Παρόλο που σε γενικές γραμμές η διάθεσή τους ήταν πολύ θετική, οι ίδιοι αναφέρονταν περιστασιακά και σε αρνητικές καταστάσεις και αισθήματα.

Ακόμα και οι πιο χαρούμενοι βιώνουν δυσάρεστες εμπειρίες. Και πώς θα ήταν δυνατόν το αντίθετο; Δεν διαφέρουν από τους υπόλοιπους ανθρώπους. Αυτό ωστόσο που διαφοροποιεί τους πιο χαρούμενους από εμάς είναι το γεγονός ότι έχουν την ικανότητα να αντιμετωπίζουν τις αρνητικές εμπειρίες. Αυτές οι εμπειρίες ούτε ανακόπτουν ούτε εκτροχιάζουν τη ζωή τους.

Δεν είναι η απουσία αρνητικών εμπειριών που τους κάνει ευτυχισμένους. Απεναντίας, είναι η ικανότητά τους να ανταποκρίνονται στα αρνητικά αισθήματα και να μαθαίνουν από αυτά Παρατηρήστε για μια στιγμή τα μαύρα γράμματα που διαβάζετε αυτή τη στιγμή. Δεν είναι η παρουσία του φωτός που τα κάνει ορατά αλλά η απουσία του. Τα βλέπετε επειδή απορροφούν το φως. Μάλιστα, όσο περισσότερο φως απορροφούν, τόσο καλύτερα τα βλέπετε.

Όταν κάτι είναι πανομοιότυπο και απολύτως αναμενόμενο, δεν χρειάζεται να χαραμίζουμε πόρους για να το προσέξουμε ή να το προσλάβουμε. Μπορούμε να κρατήσουμε δυνάμεις για κάποια άλλη περίσταση που οι συνθήκες θα είναι διαφορετικές. Οι προϋποθέσεις για δράση –για την ενεργοποίηση των νευρώνων– καταστέλλονται όταν πρόκειται για τα κοινά και γνωστά ερεθίσματα και ο εγκέφαλός μας εισέρχεται σε φάση εξοικονόμησης ενέργειας.

Μα έχει σχέση η αισθητηριακή προσαρμογή με την ευτυχία; Φυσικά.

Όταν κάτι καλό επαναλαμβάνεται συχνά, παύει να είναι καλό. Ή, καλύτερα, παύει να προσλαμβάνεται ως καλό. Ο εγκέφαλος συνηθίζει το καλό. Προσαρμόζεται σε αυτό. Το υποτιμά. Το αγνοεί.

Επομένως, για να μπορέσουν οι οικείες απολαύσεις να συνεχίσουν να είναι ευχάριστες, χρειάζεται να τονωθούν με κάποιες αλλαγές ή απουσίες.

Η νευροβιολόγος Indira M. Raman παραθέτει το ακόλουθο νευρολογικό δεδομένο για να εξηγήσει γιατί είναι τόσο δύσκολο να είμαστε διαρκώς ικανοποιημένοι:

«Επειδή οι ταξινομήσεις του εγκεφάλου διαμορφώνουν μια καμπύλη γραμμή, η οποία αποτυπώνει μια συνεχή σύγκριση του παρόντος με ό,τι έχει μόλις προηγηθεί, το μυστικό της ευτυχίας μπορεί και να είναι η δυστυχία. Όχι η απόλυτη δυστυχία, αλλά αυτή η παροδική ψύχρα που μας επιτρέπει να νιώσουμε τη ζεστασιά, το αίσθημα της πείνας εξαιτίας του οποίου απολαμβάνουμε τον κορεσμό της, τις περιόδους που φτάνουμε κοντά στην απελπισία, που μας εκτοξεύουν στην απίστευτη εμπειρία του επακόλουθου θριάμβου».

Σύντομες αρνητικές εμπειρίες ξαφνιάζουν το αισθητηριακό μας σύστημα. Μας ρυθμίζουν εκ νέου, ώστε να μπορούμε να συνεχίσουμε να απολαμβάνουμε τα πράγματα που απολαμβάνουμε.

Η ευτυχία δεν είναι μια σταθερή κατάσταση, ένα πεδίο που κατακτούμε και αποτελεί πλέον το σταθερό μας καταφύγιο. Η ευτυχία είναι αλλαγή. Είναι η κίνηση από το λιγότερο ευχάριστο και το λιγότερο σημαντικό προς το καλύτερο. Το καλό δεν θα ήταν καλό χωρίς τη δυστυχία ή τη δυσαρέσκεια, χωρίς μικρές δόσεις αρνητικότητας.

*Το απόσπασμα είναι από το βιβλίο Το κίνητρο της Δυσαρέσκειας, που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα.