Είναι απλώς ανόητοι οι οπαδοί ή κάποιες βαθύτερες ανάγκες τους οδηγούν;

Ακρόαση άρθρου......

Διαδραματίζονται καθημερινά αθλητικά γεγονότα που μας θυμίζουν εμφατικά πόσο μεγάλη, και μοναδική, δύναμη κινητοποίησης του κόσμου έχει ο αθλητισμός. Εκατομμύρια φιλάθλων και οπαδών παρακολουθούν, συμμετέχουν με όποιους τρόπους μπορούν, γιορτάζουν έξαλλα και θλίβονται του θανατά με τις αποτυχίες και ήττες.

Υπάρχουν αρκετές εργασίες που δείχνουν πως είναι θετική για τους ανθρώπους όλη αυτή η ενασχόληση (δες αναφορές). Ένα μέρος των φιλάθλων, ωστόσο, γίνονται οπαδοί που αποκαλούν θρησκεία και λόγο ύπαρξης την ομάδα τους, θεωρούν εχθρούς τους οπαδούς των άλλων ομάδων και είναι έτοιμοι να συγκρουστούν με μανία μαζί τους. Οι μάχες αυτές συχνά φτάνουν να έχουν έως και νεκρούς, όπως όλοι ξέρουμε και από τα πρόσφατα γεγονότα στην χώρα μας.

Όμως, οι οπαδοί μιας ομάδας έχουν σίγουρα πολλά κοινά ως άνθρωποι με τους οπαδούς μιας άλλης ομάδας, εφόσον και οι μεν και οι δε θεωρούν ορθό να είσαι οπαδός, θεωρούν την ομάδα ιερή και έχουν τρόπο ζωής που στοιχίζεται με την παρακολούθηση και λατρεία της ομάδας τους. Έχουν σαφώς δηλαδή πολλά περισσότερα κοινά απ’ ό,τι με τους θεατρόφιλους, τους βιβλιοφάγους και όλους εκείνους που θεωρούν ότι το να τρέχεις στα γήπεδα ή να ασχολείσαι με το πώς κλώτσησε ο κάθε παίκτης είναι απολύτως βαρετό.

Με μια ομάδα φίλων πρώην συναθλητών στο μπάσκετ με τους οποίους επικοινωνούμε με μηνύματα και σχολιάζουμε μεταξύ μας, θέσαμε το ερώτημα πώς είναι δυνατόν οι άνθρωποι να παθιάζονται τόσο πολύ με τις αθλητικές ομάδες και κυρίως πώς είναι δυνατόν να επιδιώκουν να συγκρούονται, ενίοτε και θανατηφόρα, με οπαδούς άλλης ομάδας. Ασχοληθήκαμε λοιπόν με την απάντηση αυτού του ερωτήματος…

Οι παράγοντες που συντελούν

1. Ακολουθώντας τη σκέψη του Άρθουρ Καίσλερ (Koestler, 1967) θα μπορούσαμε να αποδώσουμε κάπως έτσι τις δυο μεγάλες τάσεις που κυριαρχούν την ανθρώπινη ψυχολογία και επιδιώκονται καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής:

Α. Η τάση για Αυτεπιβεβαίωση: να νιώθω υγιής, δυνατός, όμορφος, δημιουργικός, έξυπνος, να κερδίζω, να υπερέχω, κλπ…
Β. Η τάση για Αυθυπέρβαση: να μην είμαι μόνος, να ανήκω, να μετέχω ξορκίζοντας την υπαρξιακή μοναξιά και να έχω την προστασία και τη δύναμη της ομάδας.

Προφανώς, το να είσαι μέλος μιας ομάδας που είναι δυνατή και υπερέχει, κάνοντάς σε να νιώθεις Ένα με άλλους ανθρώπους, εξυπηρετεί και τις δυο ανωτέρω μεγάλες τάσεις της ψυχολογίας μας. Ας σημειωθεί πως ο Καίσλερ είχε σοφά παρατηρήσει πως η Α, η πιο εγωιστική τάση είναι λιγότερο επικίνδυνη στην πράξη από την Β που μοιάζει πιο αλτρουιστική. Οι διαπληκτισμοί, ακόμα και οι γροθιές ή το έγκλημα, μεταξύ μεμονωμένων ατόμων είναι λιγότερο καταστροφικά από τους πολέμους μεταξύ κάθε λογής ομάδων.

2. Εξελικτικά, ο σχηματισμός ομάδων παρείχε προστασία από αρπακτικά και ενίσχυε δραματικά την αποτελεσματικότητα στο κυνήγι. Ο άνθρωπος δεν είναι ένα ιδιαίτερα προικισμένο σε σωματικές δυνατότητες ζώο και η δυνατότητα να δημιουργεί ομάδες και να δρα συλλογικά ήταν μάλλον από τα πιο σημαντικά χαρακτηριστικά που τον βοήθησαν να επιβιώσει και να κυριαρχήσει. Ταυτόχρονα, η ανθρώπινη ιστορία, η οποία είναι εν πολλοίς μια ιστορία μαχών και πολέμων καθιστούσε τη συμμετοχή σε ομάδες την επιβεβλημένη πράξη για την αύξηση των πιθανοτήτων επιβίωσης και απόκτησης πόρων.

3. Ο άνθρωπος, όπως και όλα τα ζώα, ενέχουν εγγενή επιθετικότητα η οποία αναζητά να βρει έκφραση (Κόνραντ Λόρεντζ). Στα θηλαστικά η επιθετικότητα αυτή είναι εντονότερη στα αρσενικά (ταύρος/ αγελάδα, τράγος/ κατσίκα, άνδρας/ γυναίκα) και ευνοείται από την ορμόνη τεστοστερόνη, η οποία είναι κυρίως ορμόνη των αρσενικών.

Ποιος δεν έχει παρατηρήσει ότι οι νέοι άνδρες είναι εκείνοι που κυρίως εμπλέκονται σε πράξεις βίας; Από τις διαμαρτυρίες στην πλατεία Ταχρίρ της Αιγύπτου και την Χαμάς, τους αναρχικούς στα Εξάρχεια, τις σχολικές συμμορίες και τις ποδοσφαιρικές ομάδες, σε κάθε είδους ομάδα που είναι εναντίον άλλης, τα αγόρια και οι νέοι άνδρες δεν κυριαρχούν απλώς- συχνά δεν υπάρχει καμία κοπέλα. Αν δεν έχουν κάποιο μεγάλο και «θεάρεστο λόγο», όπως το έθνος, η θρησκεία, το χρώμα του δέρματος, η τιμή, η εκδίκηση, η βεντέτα κλπ για να αποδώσουν την επιθετική ορμή τους, επιστρατεύεται η οποιουδήποτε είδους κοινότητα, όπως της γειτονιάς, του ίδιου σχολείου φοίτησης, της κοινής τάξης ή τμήματος, ακόμα και μουσικών προτιμήσεων προκειμένου να δώσει την δικαιολογία για συνασπισμό ενάντια στους «άλλους».

Η δικαιολογία χρειάζεται για τους ίδιους (για να πιστέψουν ότι δεν είναι τρελοί ή όπως τα σκυλιά διαφορετικών αγελών που φαγώνονται μεταξύ τους), εφόσον οι συγκρούσεις είναι συχνά χωρίς κανένα λόγο.

Σε προηγούμενο άρθρο μας έχουμε περιγράψει πώς η μεγαλύτερη επιθετικότητα των ανδρών είναι σημαντικός παράγων για τη βία κατά των γυναικών και τις γυναικοκτονίες. Αυτό που εδώ σημειώνουμε είναι ότι η μεγαλύτερη ατομική επιθετικότητα αναβαθμίζεται στο πλαίσιο της ομάδας και γίνεται επιθετικότητα αγέλης.  

4. Οι άνθρωποι έχουν την τάση να φτιάχνουν «έσω ομάδες» και «έξω ομάδες» από τα πάντα. Οι έρευνες έχουν δείξει πως ακόμα και το γράμμα από το οποίο αρχίζει το επίθετο, από ποια μεριά έτυχε να καθίσουν σε μια αίθουσα, το χρώμα του δέρματος ή των μαλλιών, το κούρεμα, το ύψος, οτιδήποτε, μπορεί να κάνει τους ανθρώπους να νιώσουν πιο οικεία με κάποιους και λιγότερο με άλλους. Κάτι που φυσικά δεν το περιμένει κανείς από ένα έλλογο όν και οπωσδήποτε δεν θα το δεχόταν για τον εαυτό του. Πως δηλαδή νιώθει πιο δικούς του αυτούς με τους οποίους κάθεται στην αριστερή μεριά καθισμάτων απ’ ότι μ’ εκείνους που κάθονται δεξιά.

Και η αναφορά σε αριστερά και δεξιά δεν μπορεί να μην μας φέρει στο νου πόσο επιζήμιος είναι και ο πολιτικός οπαδισμός των ανθρώπων. Παρότι οι φανατικοί της πολιτικής θεωρούν πως μάχονται για το κοινό καλό και πως είναι πολύ καλύτεροι από τους ανόητους ποδοσφαιρόφιλους οπαδούς, είναι συχνά χειρότερα δογματικοί και πάντα έτοιμοι για πόλεμο με τους «άλλους». Την στιγμή που αν μπορούσαν να υπερβούν τις καθηλώσεις τους ο δρόμος για συγκλίσεις για το κοινό καλό θα ήταν ορθάνοιχτος. Αυτό όμως είναι άλλο, τεράστιο θέμα…

5. Η εποχή μας είναι αντιηρωική και εμείς δεν είμαστε σε αληθινό πόλεμο. Θαυμάσιοι οι ήρωες, ο Ηρακλής, ο Αχιλλέας, ο Λεωνίδας κλπ, αλλά εμείς τι; Στο μεροκάματο και στη σκόνη μιας ανίερης πραγματικότητας; Στα βιντεογκέιμ θα κάνουμε εμείς τις δικές μας μάχες; Όχι, θα φτιάξουμε τον πόλεμο και θα αναδείξουμε τους δικούς μας ήρωες. Ο Γκάλης, ο Τζόρνταν, ο Μέσι είναι οι σύγχρονοι ήρωες, αλλά και ο ηγέτης στη φασαρία του γηπέδου είναι επίσης εξέχον πρόσωπο. Με τις ομάδες μας παύουμε να είμαστε μόνοι, ανήκουμε στους καλούς και δυνατούς (ενίοτε και καταφρονεμένους και αδικημένους), πολεμάμε, υπερέχουμε ή φυλάττουμε Θερμοπύλες, σε κάθε περίπτωση αγωνιζόμαστε ενάντια στους «άλλους», τους «κακούς».  

6. Προφανώς, τα οικονομικά συμφέροντα που προκύπτουν από τις σχετικές με τις αθλητικές ομάδες δραστηριότητες είναι τεράστια. Αυτή η «φάμπρικα», ενίοτε και με την παράλληλη δράση και «μαφιών» διαθέτει πολλούς τρόπους ενίσχυσης της οπαδικής ιδιότητας. Συχνά, άτομα παραβατικά ενθαρρύνονται και βρίσκουν πρόσφορο και μοναδικό έδαφος για την ανάδειξή τους σε παράγοντες και ηγέτες. Επίσης, άνθρωποι με όχι ιδιαίτερα δημοσιογραφικά προσόντα μπορούν να αναδειχθούν σε δημοφιλείς αθλητικογράφους και σχολιαστές, χρησιμοποιώντας κατά κόρον τον ακραίο οπαδικό λόγο και φανατισμό.

Και όμως είναι καλό υποκατάστατο

Αν από τη φύση μας αναζητούμε να φτιάχνουμε ομάδες στις οποίες θα παύουμε να νιώθουμε μόνοι, θα βιώνουμε ισχύ, θα πολεμάμε και θα κατατροπώνουμε τους κακούς, η λύση δεν είναι να το κάνουμε στ’ αλήθεια. Αρκετά γίνεται στ’ αλήθεια, εφόσον οι  πόλεμοι γίνονται διαρκώς γύρω μας, συνήθως μεταξύ αδελφών λαών για λόγους εθνοτικούς, θρησκευτικούς, οικονομικών συμφερόντων, για οτιδήποτε μπορεί να θεωρηθεί διαφορά που «δικαιολογεί» σύγκρουση.

Ας προσεχθεί εδώ: ορισμένοι θα αντιτείνουν πως οι πόλεμοι γίνονται για τα μεγάλα συμφέροντα των βιομηχανιών όπλων και των ισχυρών που υποδαυλίζουν πάθη για δικά τους οφέλη. Ωστόσο, κι αν αυτό ισχύει, οι πόλεμοι μεταξύ των αδελφών Ρώσων και Ουκρανών ή Ισραηλινών και Παλαιστινίων, για να πραγματοποιηθούν απαιτούν ανθρώπους που δέχονται να μπουν στον πόλεμο και να κατατρώγονται σαν αγρίμια, ανθρώπους δηλαδή που αποδέχονται το αφήγημα ότι έχουν κοινά συμφέροντα με μια ομάδα και διαφορές με κάποια άλλη οι οποίες δεν επιδέχονται ειρηνική επίλυση. Προϋποθέτει «σκυλιά» έτοιμα για «σκυλοκαυγάδες». Και οι άνθρωποι μπορεί να μην είμαστε σκυλιά, αλλά για σκυλοκαυγάδες είμαστε απολύτως ικανοί.

Ναι, ο αθλητισμός είναι ένα πολύ καλό υποκατάστατο των πολέμων. Μια διανοουμενίστικη υποτίμηση στο «ποδόσφαιρο και στους ποδοσφαιρόφιλους», ή οποιοδήποτε άθλημα, δεν είναι έξυπνη τοποθέτηση. Οι άνθρωποι, παίζοντας ή ταυτιζόμενοι με τους παίκτες, είναι σε ομάδες «καλών» ενάντια σε ομάδες «κακών», νιώθουν μέθεξη, πασχίζουν να νικήσουν και ούτω καθεξής, όπως τους καλεί η φύση τους. Μια χαρά λοιπόν. Ως εκεί όμως. Ας αντιληφθούμε, και ας προσπαθήσουμε να κατανοήσουν και άλλοι με κάθε ευκαιρία, πως αυτό που κάνουμε είναι να μετατρέπουμε σε ακίνδυνα παιχνίδια επικίνδυνες τάσεις του ψυχισμού μας (κυρίως του ανδρικού). Το «αντιδάνειο», το να κάνουμε δηλαδή το παιχνίδι από υποκατάστατο του πολέμου αληθινό πόλεμο πάλι, είναι όντως ανοησία και έλλειψη κατανόησης…

Παράρτημα: τι έγραψαν οι φίλοι της μπασκετικής παρέας

Χάρης (γυμναστής προπονητής μπάσκετ):

Έχω παρατηρήσει πως ακόμη και μορφωμένοι άνθρωποι, γιατροί, δικαστές, δικηγόροι, καθηγητές κλπ συζητούν για τον αθλητισμό... Αυτοί έχουν κι άλλα θέματα στα οποία μπορούν να έχουν σεβαστή γνώμη. Δεν απέχουν από τα υπόλοιπα θέματα της επικαιρότητας. Δεν πιστεύω βέβαια πως παθιάζονται ιδιαίτερα. Όντως έχω διαπιστώσει πως πολλοί βαφτίζουν τον εαυτό τους γνώστη στο μπάσκετ ή στην ιατρική ή γίνονται ειδικοί για τον καιρό.  Όσοι πραγματικά παθιάζονται ταυτίζουν τον εαυτό τους με την ομάδα που υποστηρίζουν.  Όταν η ομάδα τους πετυχαίνει τους στόχους τους θεωρούν πως και οι ίδιοι πέτυχαν κάτι σπουδαίο. Όταν η ομάδα αποτυγχάνει στεναχωριούνται πολύ, αλλά τότε το λάθος το ρίχνουν στον προπονητή ή στον πρόεδρο ή σε κάποιον παίκτη…

Θανάσης (αθλητικογράφος)

Νομίζω ότι πέρα από τα συναισθήματα που σου προκαλεί ο αθλητισμός, είναι άλλα δύο πράγματα... Το πρώτο είναι ότι ο καθένας μπορεί να έχει λόγο, δηλαδή να γίνεται προπονητής του καναπέ και να λέει αυτό έπρεπε να κάνει, έκανε λάθος κλπ να υπάρχει σαν οντότητα στον δημόσιο διάλογο, όταν μπορεί να μην έχει γνώση για κανένα άλλο σοβαρό θέμα, άρα και ικανότητα συζήτησης. Δεύτερον, πολλοί θεωρούν τις ομάδες προέκταση του εαυτού τους και ευκαιρία να δειχτούν στους άλλους να αισθανθούν ανώτεροι, να κάνουν πλάκα κλπ…

Γιάννης (οικονομολόγος)

Ο καθένας από εμάς έχοντας ασχοληθεί στα παιδικά του χρόνια με ένα άθλημα, ταυτίζεται σε μεγάλο βαθμό με τους αθλητές και την ομάδα του. Μέσα από αυτούς, ενσαρκώνει τα παιδικά όνειρά του, ξορκίζει τους φόβους του, επιβεβαιώνει την δύναμή του. Πόσοι από εμάς κάποιο βράδυ δεν έχουμε κλείσει τα μάτια και σκεφτεί ότι πρωταγωνιστούμε σε έναν τελικό και γινόμαστε ήρωες του αγώνα;

Επίσης η ένταξη σε μια ομάδα, ωθεί τους ανθρώπους να ξεπεράσουν τους φόβους τους και να δείξουν κυριαρχία ωθούμενοι από την ψυχολογία της μάζας. Θυμάμαι πολλά παιδάκια στο Μαρούσι ντροπαλά και φοβισμένα σαν μονάδες να μεταμορφώνονται σε πολεμικές μηχανές μέσα σε συνδέσμους οργανωμένων. Η λογική του εδώ όλα επιτρέπονται απελευθερώνει τους ανθρώπους, εκτονώνει τα πάθη τους και τους δημιουργεί εθισμό στη συμμετοχή τους.

Αναφορές

• Clark, C., et al. (2018). Cognitive stimulation in the domain of sports: The case of sports-related memory in older adults. Journal of Aging and Physical Activity, 26(3), 406-414.
• Dwyer, J. J., et al. (2008). Psychological benefits of sport participation and physical activity for older adults. The Health of Aging Males, 11(2), 45-55.
• Branscombe, N. R., & Wann, D. L. (1991). The positive social and self-concept consequences of sports team identification. Journal of Sport and Social Issues, 15(2), 115-127.
• Koestler Arthur (1967) Ένα φάντασμα στη Μηχανή, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα, 1977
• Konrand Lorenz (1963) Επιθετικότητα, Εκδόσεις Χατζηνικολή, Αθήνα, 1978
• Wann, D. L. (2006). Understanding the positive social psychological benefits of sport team identification: The Team Identification-Social Psychological Health Model. Group Dynamics: Theory, Research, and Practice, 10(4), 272-296. 
• Wann, D. L., Melnick, M. J., Russell, G. W., & Pease, D. G. (2001). Sport fans: The psychology and social impact of spectators. Routledge.