Τρέχοντας προς την ελευθερία. Το τοπίο, το σώμα και άγνωστες πτυχές της ιστορίας του διαδρόμου

Ακρόαση άρθρου......

Σε μια περίοδο που για τους φυλακισμένους του 18ου αιώνα οι τιμωρητικές πρακτικές αρχίζουν να αποκτούν έναν έντονο χαρακτήρα εξαθλίωσης που επικεντρώνεται περισσότερο στην ψυχική σύνθλιψη του ανθρώπου παρά στην σωματική τιμωρία κατασκευάζεται ο πρώτος διάδρομος.

Ο πρώτος διάδρομος στην ιστορία & η συμμόρφωση

Πρόκειται για μια εποχή που προτεραιότητα είναι να δημιουργηθούν καλούπια όπου θα οδηγούν το σώμα και το πνεύμα με στόχο την συμμόρφωση. Σε μια εποχή (19ο) που οι μεταρρυθμίσεις δεν οδηγούνται από μια ηθική και ανθρωπιστική σκέψη, αλλά από μια συνεχή προσπάθεια επέκτασης κράτους και θεσμών για την επικράτηση στην ζωή του ατόμου εσωτερικά.

Είναι μια εποχή που τα σωφρονιστικά ιδρύματα σφύζουν από κρατούμενους και οι θεσμοί αναζητούν μια μορφή εργασίας και μάλιστα σκληρής, μιας εργασίας που κανένας ελεύθερος πολίτης θα επιθυμούσε να κάνει.

Τότε είναι που εμφανίζεται η εφεύρεση του William Cubit, μια κατασκευή προκάτοχος του σύγχρονου διάδρομου.

To αρχικό σχέδιο του διαδρόμου, έμοιαζε ένα μεγάλο μακρόστενο κύλινδρο στον οποίο μπορούσαν να πατήσουν τουλάχιστον είκοσι άτομα περιστρέφοντας το. Ο διάδρομος αυτός είχε διαχωριστικά που απέτρεπε την επικοινωνία των κρατουμένων, με πρόθεση να τους αναγκάσει να σκέφτονται τα εγκλήματά τους σε μοναξιά.

Αυτή η παράδοξη μορφή άσκησης αποτελεί εκείνη την εποχή ένα εργαλείο ψυχολογικής επιβολής, επιδεικνύοντας την απόλυτη θεσμική εξουσία πάνω στον κρατούμενο.

Πρόκειται για μια επίπονη δουλειά που απαιτούσε σκληρή μυική προσπάθεια. Η πολύωρη καθημερινή βάδιση σε ένα τροχό με ανηφορική κλίση, διαρκούσε συνήθως περίπου έξι ώρες σε ανηφορική κλίση ωθώντας το σώμα σε εξάντληση. Η πιο διάσημη καταγραφή για την ζωή των κρατουμένων που υποβάλλονταν σε αυτό το βασανιστήριο ήταν αυτή του συγγραφέα Οσκαρ Γουαϊλτν ο οποίος έφθασε σε λιγότερο από χρόνο στα όρια του θανάτου.

Ο σύγχρονος διάδρομος & η ελευθερία

Αν και ο σύγχρονος διάδρομος, φαίνεται σαν σύμβολο να βρίσκεται πιο κοντά την ελευθερία παρά τη φυλάκιση, υπάρχουν εκπληκτικές ομοιότητες στην φιλοσοφία λειτουργίας του με εκείνη του παρελθόντος. Για παράδειγμα στα σύγχρονα γυμναστήρια, παρατηρούμε σειρές τηλεοράσεων που προβάλλουν ειδήσεις, αθλητικά, διαφημίσεις και σαπουνόπερες. Μερικές φορές, παρέχονται "δωρεάν" ακουστικά. Βέβαια αυτή η μορφή ψυχαγωγίας κατά τη διάρκεια της προπόνησής σας, μπορεί και να μην είναι τόσο αθώα.

Οι διάδρομοι και η οργάνωσή τους στα γυμναστήρια, που τοποθετούνται δίπλα-δίπλα, αντικρίζοντας προσωπικές τηλεοράσεις αρχικά εξυπηρετεί μια ψευδαίσθηση που σχετίζεται με την συμπεριφορά μας σε δημόσιους χώρους.

Αυτό μπορούμε να το παρατηρήσουμε στο δρόμο όταν αποφεύγουμε την βλεμματική επαφή με κάποιον περαστικό για παρατεταμένο διάστημα καθώς περπατάμε και συναντιούνται τα βλέμματα. Αυτό θα μπορούσαμε να πούμε ότι εξυπηρετεί στην δική μας περίπτωση και ο διαχωρισμός στους διαδρόμους, μια ψευδαίσθηση, ιδιωτικότητας στο δημόσιο χώρο μια ψευδαίσθηση που παρατηρούμε κυρίως στον αστικό πολιτισμό. (Έρβινγκ Γκόφμαν (κοινωνιολόγος) στο έργο του "Συμπεριφορά σε Δημόσιους Χώρους")

Σε αυτή τη μοντέρνα μορφή του «μεγάλου» γυμναστήριου, αποφεύγεται η  κοινωνική αλληλεπίδραση ή τουλάχιστον λειτουργεί υπό περιορισμό. Αξιοσημείωτο είναι ότι σε αντίθεση με τους κρατούμενους του 18ου και 19ου αιώνα, που παρά την εξαθλίωση τους επιτρεπόταν να σκέφτονται στο κάτεργο, εμείς πλέον με  τεχνάσματα  αποφεύγουμε ακόμα και αυτό. Για παράδειγμα η σειρά τηλεοράσεων και η μουσική του μοντέρνου γυμναστηρίου καθιστούν τη συλλογιστική σκέψη μια πρόκληση.  

Θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι μια τέτοια κοινωνική οργάνωση κατασκευάστηκε για να διασφαλίσει ότι οι καταναλωτές αυτής της εμπειρίας δεν χρειάζεται να αντιμετωπίσουν τον απερίγραπτο εύρος της ελευθερίας τους στην σκέψη. (Sartre στο "Οντολογία του Πείνα και του Πείνα")

Η εφεύρεση του William Cubitt έχει τόσο μεγάλη επιτυχία επειδή, από την αρχή  ήταν σχεδιασμένη να κάνει ακριβώς αυτό: να αρνηθεί την ενστικτώδη ζωτική μας ύπαρξη και να αναιρέσει την  ομορφιά  αυτής της εμπειρίας.

Το τρέξιμο στην ψηφιακή εποχή

Όμως γιατί τώρα στην σύγχρονη χρήση του διαδρόμου η σημασία της ησυχίας του μυαλού αποφεύγεται με τόσο έντονο τρόπο;

Οι  σύγχρονες τάσεις περιγράφουν το τρέξιμο σαν έναν από τους πιο απλούς και άμεσους τρόπους να απαλλαχθούμε από έννοιες και να αισθανθούμε ελευθερία και ευφορία. Το παράδοξο στην υπόθεση αυτή είναι ότι ενώ το τρέξιμο προβάλλεται σαν μέσο αποφόρτισης και ελευθερίας παράλληλα το περιβάλλον που οι άνθρωποι συνήθως πηγαίνουν για να τρέξουν προσφέρει τόσες επιλογές που αποσπαστούν την προσοχή από την εμπειρία τους. Ακόμα και αν το τρέξιμο γίνεται στο δρόμο συνήθως είμαστε συνδεδεμένοι με εφαρμογές καταγραφής δεδομένων, μουσική, podcast.

Είναι τόσο έντονη η δυναμική απόσπασης του μυαλού από την εμπειρία που εξελίσσεται στο παρόν και στο σώμα, που ακόμα και στο βουνό οι άνθρωποι ενώ απολαμβάνουν τη φύση, παράλληλα κρατιούνται από κάποια ψηφιακή δέσμευση. Ένας αισθητήρας κίνησης, μια κουκίδα στο χάρτη, μια ψηφιακή ένδειξη καρδιακού παλμού, κ.α.

Το ίδιο δε θα έλεγα ότι ισχύει για την δική μου προσωπική εμπειρία. Σχεδόν, ποτέ δεν νιώθω αγανάκτηση ή ενοχή για τον χρόνο που αφιερώνω στο τρέξιμο. Κατά τη διάρκεια της διαδρομής, δεν υπάρχουν email προς απάντηση· το τηλέφωνο δεν χτυπάει, οτιδήποτε χρειάζεται να γίνει μπορεί να περιμένει. Είναι μια δοκιμή να παραμείνω συνδεδεμένος με την εμπειρία και την αίσθηση που έχω στο σώμα, δίχως να χρειάζομαι εξωτερική ενίσχυση ούτε συμπλήρωση, δίχως να χρειάζεται να λειτουργώ συνεχώς με την κριτική μου σκέψη.

Τρέξιμο στη φύση vs τρέξιμο στον στατικό διάδρομο

Στο κείμενο που ακολουθεί επιθυμώ να διερευνήσω την προφανή προτίμηση μου για το τρέξιμο στη φύση σαν μια επιλογή πέρα από την επιλογή του στατικού διαδρόμου. Αυτό που με απασχολεί είναι να γνωρίσω αν αυτή η προτίμηση μου σχετίζεται με ένα ευρύτερο θέμα, αυτό της σύνδεσης του ανθρώπου με την φύση. Σκέφτομαι ότι το τοπίο της φύσης είναι ένα μέρος με το οποίο μπορούμε να συνδεθούμε με το σώμα μας και το πως αυτό αισθάνεται, να έρθω σε επαφή με αυτό που λέμε σωματικότητα.

Το σώμα είναι ένας τόπος για να βρεθούμε με αυτή την πλευρά του ανθρώπου που επιθυμεί να αισθανθεί σαν πλάσμα της φύσης.

Αυτή η σκέψη έχει εμφανιστεί με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους στον χώρο της άσκησης τα τελευταία χρόνια. Όμως, εκτιμώ πως αυτή η ανάγκη να χρησιμοποιούμε και να ενεργήσουμε με το σώμα μας δημιουργικά στο χώρο πέρα από το στόχο του ιδανικού αποτελέσματος, έχει κάπου χαθεί και καλυφθεί από τον τρόπο που η άσκηση και το σώμα γίνονται κατανοητά σε αυτό το σύγχρονο κόσμο.

Όπως συμβαίνει με πολλούς ανθρώπους σήμερα, μεγάλο μέρος της δουλειάς μου περνάει κοιτώντας μια οθόνη υπολογιστή. Σαν να μην έφτανε αυτό, πολλές φορές το τέλος μιας μέρας μπορεί να περάσει κοιτώντας μια οθόνη κινηματογράφου ή τηλεόρασης. Αυτή μοιάζει να είναι μια είδους ζωής στον τούνελ, η ζωή μου φαίνεται να περνά ζώντας σε απορρόφηση από ένα ψηφιακό κόσμο. Αν σκεφτεί κανείς την αναλογία, η σύγχρονη αυτή συνθήκη δεν απέχει τόσο πολύ από την τροχαλία των κρατουμένων, που ήταν αναγκασμένοι να ακολουθούν μια συγκεντρωμένη και μονόδρομη προσπάθεια.

Το αποτέλεσμα η εμπειρία μπορεί να γίνει κατακλυσμιαία, καταπιεστική, άγονη και σε αυτό το σημείο είναι που το τρέξιμο ακόμα και η βάδιση μπορεί να γίνει ο εκπρόσωπος για μια αναγκαία αλλαγή απέναντι στον ασταμάτητο και απαιτητικό τρόπο ζωής που πολλοί βιώνουμε. Πολλές φορές μέσα σε αυτή την συνεχή κατάσταση που μοιάζει αδιέξοδη μόλις που μπορεί να βρεθεί χώρος να δημιουργηθεί η συνειδητή επιθυμία να βρει κανείς κενό χώρο και χρόνο για να κινηθεί, να ενεργοποιηθεί. Το σώμα όμως αδιαμφισβήτητα χρειάζεται έναν ελεύθερο χώρο μέσα στον οποίο μπορεί να υπάρχει. Κάποιο πιο ελεύθερο μέρος που είναι δυνατόν να αντιταχθεί στο συνεχές «τούνελ» της ζωής.

Χρειάζεται ένα τοπίο, ένας ευρύς χώρος για να βρεθούμε σε μια κατάσταση που μπορεί κανείς να είναι το σώμα. Ένα σημείο που μπορούμε να βρούμε μια αίσθηση σύνδεσης και σιγής και αυτό μπορεί να είναι μια μορφή ευδαιμονίας που συνοδεύεται από ένα συμβολικό «μικρό θάνατο». (χαρακτήρας Jo του Καρόλου Ντίκενς).

Το τρέξιμο, η βάδιση σε ένα τοπίο είναι σαν μια προσωρινή παύση από την θέση που έχει το σώμα στον μοντέρνο κόσμο, μια υπενθύμιση ότι το σώμα είναι βιολογία, μια μαλακή και ευαίσθητη «μηχανή», μια κατάσταση που βρίσκεται πιο κοντά η φύση του.

Η υπνωτική μαγεία που μπορεί να έρθει μέσα από έναν συνεχή και ατελείωτου ρυθμού τρεξίματος διαρκείας, οι ώρες επανάληψης, όλα τα ομαλά βήματα το ένα μετά το άλλο, σε κρατούν σε επαφή με το σώμα, τη βαρύτητα και τη -μέχρι να αρχίσει να απομακρύνεται- κάθε μορφή έγνοιας και να απομείνει πλέον το σώμα που ακολουθεί ένα ρυθμό αναπνοής, παλμού και αυτό αρκεί για να υπάρχεις.

Παρατηρήσεις και σκέψεις διακόπτουν περιοδικά τη διαδικασία, αλλά και αυτές σύντομα βυθίζονται στο σώμα και εσύ καλείσαι να ακολουθείς απλά το ζωτικό ρυθμό της παρούσας στιγμής.

Με τις παραπάνω περιγραφές επιθυμώ να αναφερθώ στην ευφορία που μπορεί να φέρει παραμέριση του πολύπλοκου σύγχρονου εαυτού μας και η μεταφορά σε μια προσπάθεια αποδοχή της πολυδιάστατης επιθυμίας του σώματος. Ένα μέρος στο οποίο μπορεί κανείς να βρεθεί σε συμπόρευση με την φυσική ανάγκη του σώματος να είναι δραστήριο. Η αποχώρηση δηλαδή για κάποιο χρονικό διάστημα από τον πολύπλοκο κόσμο μας, και η εμπειρία του να ζεις με τις ενστικτώδεις αισθήσεις όπως τα υπόλοιπα θηλαστικά. Να αισθάνεσαι, να βλέπεις, να μυρίζεις, χωρίς αυτό απαραίτητα να είναι μια προσπάθεια για να πάρεις απόλαυση.

Στο τρέξιμο στην φύση, αισθάνομαι την αναπνοή εκατοντάδες, χιλιάδες φορές. Μια μέρα ο ήλιος μπορεί να λάμπει, μια άλλη μέρα δεν θα μπορέσω να τον δω από την πυκνή συννεφιά και θα αισθανθώ τη δροσιά. Άλλοτε ο αέρας θα είναι ζεστός και άλλες φορές θα είναι κρύος. Μα ακόμα, η αναπνοή και η αίσθηση του σώματος θα με συνοδεύει. Η αίσθηση του σώματος και αυτή του φυσικού τοπίου που με αγαλλιάζει. Ο ουρανός, ήχοι από περαστικά πτηνά, η λάσπη και το χώμα που πατώ με τα πόδια μου. Σε αντίθεση με τις τεχνητές δομές του ανθρώπινου πολιτισμού, αυτή είναι μια κατάσταση όπου το σώμα μπορεί να υπάρχει.

Για να διατηρήσουμε όμως και μια ρεαλιστική πλευρά, η επιθυμία για επιστροφή στη φύση δεν μπορεί παρά να είναι πλέον μια προσωρινή επιλογή. Είναι σχεδόν απίθανο στο σύγχρονο κόσμο να ζούμε σε ένα φυσικό τοπίο ή να μπορούμε εύκολα και άμεσα να βρεθούμε σε ένα φυσικό τοπίο. Βέβαια ζούμε στην εποχή του ανθρώπου (ανθρωπόκαινου), η ανθρώπινη παρέμβαση είναι παντού γύρω μας. Είναι χρήσιμο λοιπόν να αναρωτηθούμε, όταν λέμε φύση σε ποια ακριβώς "φύση" θα επιθυμούσαμε να επιστρέψουμε; Η επιθυμία για επιστροφή στη φύση δεν μπορεί παρά να είναι πλέον μια προσωρινή επιλογή, η οποία ευτυχώς παραμένει διαθέσιμη.

Ξεκίνησα μιλώντας για την σκοτεινή πλευρά της εφεύρεσης του διαδρόμου, μια συσκευής που χρησιμοποιήθηκε με στόχο να συνθλίψει τον ανθρώπινο ψυχισμό.
Στη σημερινή εποχή ο διάδρομος αποτελεί εργαλείο που βρίσκει εξαιρετικές εφαρμογές στην άσκηση, στην ιατρική και στην έρευνα.

Ο διάδρομος σαν μέσο ενισχύει την ανάγκη του σώματος να κάνει κινηθεί βέβαια μέσα σε περιορισμένα πλαίσια. Η σύγχρονη μορφή του διαδρόμου και όλες οι ψηφιακές επιλογές πλέον αποσπούν την προσοχή μας, δεν μας συνθλίβουν αλλά μας απομακρύνουν από την ενστικτώδη φύση του σώματος. Η εμπειρία του φυσικού σώματος σχετίζεται πιο πολύ με μια αισθητηριακή εμπειρία και το τρέξιμο στη γη και στη φύση καρποφορούν την ύπαρξή αυτής της εμπειρίας.

 *To παρόν άρθρο αποτελεί μια προσαρμοσμένη απόδοση στην ελληνική γλώσσα του πρωτότυπου άρθρου: Running Wilde: Landscape, the Body, and the History of the Treadmill. Vybarr Cregan Reid, Critical Survey,Vol. 24, No. 3 (2012), pp. 73-91 (19 pages)Published By: Berghahn Books. jstor.org/stable/42751006