Σύγχρονος ορισμός της συνείδησης: η ψυχαναλυτική θεώρηση της

Ακρόαση άρθρου......

Από την εποχή του Καρτέσιου, ελάχιστα ζητήματα έχουν απασχολήσει τους φιλοσόφους τόσο έντονα όσο ο γρίφος της συνείδησης. Το «σκέφτομαι άρα υπάρχω» που ο Καρτέσιος χρησιμοποίησε ως θεμέλιο της φιλοσοφίας του, αποτελούσε άμεση αναγνώριση του κεντρικού ρόλου της συνείδησης που αφορά τόσο την οντολογία (αυτό που υπάρχει) όσο και την επιστημολογία (τι γνωρίζουμε και πώς το γνωρίζουμε).

Ο Σωκράτης στην απολογία του, έδωσε το δικό του ορισμό για την συνείδηση: «Σε μένα λοιπόν αυτό άρχισε να υπάρχει από τότε που ήμουνα παιδί, είναι μια φωνή που ακούω, η οποία, όποτε την ακούω, πάντοτε με αποτρέπει από κάτι που πρόκειται να κάνω και ποτέ δεν με προτρέπει σε τίποτε. Αυτή είναι που με εμποδίζει ν’ ασχοληθώ με την πολιτική. Και μου φαίνεται, ότι κάνει πάρα πολύ καλά που με εμποδίζει γιατί θα είχα αφανιστεί και, ούτε εσάς θα είχα ωφελήσει σε τίποτα ούτε τον εαυτό μου» (Τριανταφύλλου, 2018).

Μετά από δυο χιλιετίες περίπου ο Immanuel Kant διατυπώνει την περίφημη φράση του: «ο έναστρος ουρανός πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου» (Kant, 2004).

Ορισμοί της συνείδησης

Οι σημερινές θεωρίες για τα θεμέλια της ανθρώπινης συνείδησης φέρνουν στο προσκήνιο μοναδικά, δυνητικά, προσαρμοστικά χαρακτηριστικά της.

Το American Heritage Dictionary Of The English Language, ορίζει τη συνείδηση ως «αίσθηση της προσωπικής ή συλλογικής ταυτότητας κάποιου, συμπεριλαμβανομένων των στάσεων, πεποιθήσεων και ευαισθησιών που κατέχονται ή θεωρούνται χαρακτηριστικά ενός ατόμου ή μιας ομάδας» και το μυαλό, ως «η ανθρώπινη συνείδηση που προέρχεται από τον εγκέφαλο και εκδηλώνεται ειδικά στη σκέψη, την αντίληψη, το συναίσθημα, τη θέληση, τη μνήμη και τη φαντασία» (Μorris, 1969).

Το American Psychological Association Dictionary of Psychology, ορίζει τη συνείδηση ως:

α) την κατάσταση της συνείδησης σε συμπεριφορικό επίπεδο, με την έννοια της ικανότητας διάκρισης ερεθισμάτων, παρακολούθησης εσωτερικών καταστάσεων, ελέγχου συμπεριφοράς και ανταπόκρισης στο περιβάλλον. Η ενσυνείδητη κατάσταση ως άμεση, ολοφάνερη, θεμελιώδης εμπειρία ζωής

β) την κατάσταση αφύπνισης και της συνειδητής αντίληψης, που συνεπάγεται συνήθως η αφύπνιση «Το να είσαι συνειδητός» δηλαδή να είσαι ξύπνιος, να είσαι σε εγρήγορση ή να είσαι άγρυπνος.

γ) την αυτοσυνείδηση, μια ειδική μορφή ενδοσκοπικής συνείδησης στην οποία το αντικείμενο της συνείδησης είναι ο εαυτός ή κάποια πτυχή του εαυτού. Δεδομένου ότι κάποιος μπορεί να έχει επίγνωση πολλών πραγμάτων (άλλους ανθρώπους, τον εξωτερικό κόσμο κ.λπ.), εκτός από τον εαυτό του, αυτή η χρήση είναι δόκιμη.

δ) την νευροψυχολογική δραστηριότητα. Οι νευροψυχολόγοι βλέπουν τη συνείδηση ως ριζωμένη σε νευρικά συστήματα και οργανικές εγκεφαλικές δομές. Αρκετές τεχνικές απεικόνισης εγκεφάλου, όπως σάρωση EEG και fMRI, έχουν χρησιμοποιηθεί για φυσικές μετρήσεις της εγκεφαλικής δραστηριότητας σε αυτές τις μελέτες (VandenBos, 2007).

Οι νευρικοί συσχετισμοί συνείδησης αφορούν στη σχέση μεταξύ των εμπειριών που αναφέρονται από τα άτομα και της δραστηριότητας που λαμβάνει χώρα ταυτόχρονα στον εγκέφαλό τους π.χ. οι αισθητικές και κινητικές ικανότητες κατά την εγρήγορση οι οποίες περιπλέκονται με την παρεμβολή των μηχανισμών άμυνας που λειτουργούν σαν φίλτρο, το οποίο καθορίζει τι θα μείνει συνειδητό από τα ερεθίσματα του περιβάλλοντος και τι θα περάσει στο ασυνείδητο.

To ασυνείδητο κατα Freud και Jung

Σύμφωνα με την ψυχαναλυτική θεώρηση του Freud το ασυνείδητο και το συνειδητό, αποτελούν το κλειδί για την κατανόηση της συμπεριφοράς της προσωπικότητας. Όρισε την ανθρώπινη συνείδηση σε τρία επίπεδα επίγνωσης: το συνειδητό, προσυνειδητό και το ασυνείδητο. Κάθε ένα από αυτά τα επίπεδα αντιστοιχεί και επικαλύπτεται με τις ιδέες του Freud για το Id-Ego-Superego τα οποία βρίσκονται σε μια δυναμική σχέση μεταξύ τους (Laplanche, & Pontalis, 1986)

Το συνειδητό είναι ένα μικρό κομμάτι του συνόλου το οποίο μπορούμε να έχουμε επίγνωση, ενώ το ασυνείδητο ένα ενεργό σύστημα που περιβάλλει τις αναμνήσεις, σκέψεις σεξουαλικές και καταστροφικές παρορμήσεις που θεωρούνται «ανεπίτρεπτες» από το Ego. 

Το ασυνείδητο αποζητά την ικανοποίηση των ενορμήσεων και ασκεί πίεση στο Ego. Η αναχαίτιση των ασυνείδητων επιθυμιών εκ μέρους του, επιτυγχάνεται μέσω της Απώθησης. Παραταύτα το Ιd συνεχίζει να ενεργεί και να επιδρά στη συνειδητή ζωή και να διατηρεί στενούς δεσμούς με την προσωπικότητα (μνήμη, συναίσθημα, φυσική και ψυχική ζωή).

Η Απώθηση είναι ένας μηχανισμός άμυνας του Εγώ - όπως και αρκετοί άλλοι- που απωθεί τις μη αποδεκτές σκέψεις και αναμνήσεις. Χωρίς την απώθηση ένα άτομο ενδέχεται να κάνει ή να λέει οποιαδήποτε ασυνείδητη παρόρμηση ή ζωώδη ορμή, ανεξάρτητα από το πόσο εγωιστική ή ανήθικη είναι. Με την απώθηση αυτές οι επιθυμίες συγκρατούνται στα βάθη του δυναμικού ασυνειδήτου.

Ο Freud έψαξε να βρει μαρτυρίες για την ύπαρξη του ασυνείδητου νου στις παραπραξίες, τις διαλείψεις της συνείδησης, γλωσσικές παραδρομές και στο όνειρο το οποίο διαφυλάσσει τον ύπνο και είναι η «βασιλική οδός» που οδηγεί από το Ασυνείδητο στο Συνειδητό (Laplanche, & Pontalis, 1986)

Στενός φίλος και συνεργάτης του Freud, ο Carl Jung δέχεται το μηχανισμό της «καταπίεσης» και ξεχωρίζει το «ατομικό ασυνείδητο», το οποίο ανάλογα με τις περιστάσεις έρχεται στην επιφάνεια ή κρύβεται και είναι διαφορετικό σε κάθε άτομο γιατί είναι αποτέλεσμα των συσσωρευμένων ατομικών εμπειριών του, από το «συλλογικό ασυνείδητο», το οποίο δεν αποκαλύπτεται ποτέ.

Δεν απέρριψε την ερμηνευτική των ονείρων του Freud και υιοθήτησε την θεωρία του περί ενστίκτων που βασίστηκε στη μελέτη του K. Darwin. Η διαπίστωση αυτή οδήγησε τον Jung στην ανάπτυξη της περίφημης θεωρίας των αρχετύπων τα οποία επηρεάζουν το άτομο γιατί εμπεριέχονται και στο ατομικό ασυνείδητο και παρουσιάζονται ως φαντασιώσεις, νευρώσεις και υστερίες (Bennet, 1970).

Βιβλιογραφία

Bennet, E. A. (1970). What Jung really said.
Kant, I. (2004). Κριτική του Πρακτικού Λόγου.
Laplanche, J., & Pontalis, J. B. (1986). Λεξιλόγιο της ψυχανάλυσης. Αθήνα: Εκδόσεις Κέδρος
Morris, W. (1969). American heritage dictionary of the English language.
VandenBos, G. R. (2007). APA dictionary of psychology. American Psychological Association.
Τριανταφύλλου, Ε. (2018). Η μορφή του Σωκράτη στην Απολογία του Πλάτωνα και την Απολογία του Ξενοφώντα