Ο «Ψευδής Εαυτός» ως οδηγός με προορισμό την Αυτογνωσία

Ακρόαση άρθρου......

Πριν την έλευση της ψηφιακής εποχής, η εξερεύνηση του σχηματισμού και της έννοιας του Εαυτού αναγόταν, κατά βάση, στην πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπίδραση.

Αναλύοντας τη δυσκολία, έως και το ανέφικτο, να μπορεί να είναι κανείς ο πραγματικός εαυτός του, πλήθος διαλογισμών και αφορισμών, διατύπωναν θέσεις, όπως για παράδειγμα: «Ο άνθρωπος είναι από όλα τα ζώα το εφευρετικότερο και το ικανότερο να ψευτίζει τόσο τα πράγματα γύρω του όσο και τον ίδιο τον εαυτό του. Για τούτο η αλήθεια έγινε ανέκαθεν ο μεγάλος καημός, το ιδανικό και η αρετή του» (Παπανούτσος, 1961).

Στην σύγχρονη ψηφιακή εποχή, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης έχουν ανατρέψει τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα επικοινωνούν, μοιράζονται πληροφορίες και εκφράζονται.

Στην κατασκευή ψηφιακής ταυτότητας, τα άτομα επικεντρώνονται στην απόκρυψη πτυχών του εαυτού ή στην τροποποίηση του εαυτού ώστε να φαίνεται πιο ελκυστικός.

Η ασύγχρονη φύση των κοινωνικών δικτύων προσφέρει στους χρήστες μια πρωτόγνωρη δυνατότητα αυτοπαρουσίασης όπου μπορούν να επινοήσουν και να κατασκευάσουν στρατηγικά θετικές, εξιδανικευμένες εκδοχές του εαυτού τους, σε αντίθεση με τις πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπιδράσεις.

Γίνεται φανερό πως αυτό που σίγουρα δεν προσφέρει η σύγχρονη εποχή, είναι μοντέλα αυθεντικότητας.

Έτσι λοιπόν, σήμερα που, όπως λέει Uberto Eco, η εικονική πραγματικότητα, «προσποιείται ότι είναι πιο πραγματική από την ίδια την πραγματικότητα», το οντολογικό ερώτημα «ποιος είμαι» είναι ακόμα πιο προκλητικό, και η απάντησή του δεν είναι αυτονόητη ούτε μπορεί να αναχθεί σε κοινωνικές ταυτότητες και σε εξωτερικές πηγές.

Παίρνοντας τα πράγματα από την αρχή, από τις πρώτες μέρες της ζωής, θα παρατηρήσουμε ότι ο κορμός της ψυχικής μας δομής διαμορφώνεται πολύ πριν το σκέπτεσθαι, που προϋποθέτει λέξεις, γίνει χαρακτηριστικό γνώρισμα, και που όπως ιδιαίτερα εύστοχα διατυπώνει ο Παπανούτσος (1961), «Από τα πρώτα βήματα της ζωής το ψεύδος μας πολιορκεί και προσπαθεί να μας υποτάξει. Αδύναμοι καθώς είμαστε στην αρχή, πριν γνωρίσουμε το αληθινό μας πρόσωπο, κατασκευάζουμε σιγά-σιγά το προσωπείο μας για να αμυνόμαστε με τις περισσότερες ελπίδες και να κάνουμε τις επιθέσεις μας με τις λιγότερες απώλειες».

Πώς διαμορφώνεται ο «ψευδής εαυτός»

Ο Donald W.Winnicott, τη δεκαετία του ’60, σε μια σειρά από εργασίες, εισήγαγε στην ψυχανάλυση τους όρους «ψευδής» και «αληθινός» εαυτός.

Το σημείο εκκίνησης στην ανάλυσή του για τον ψευδή εαυτό είναι η αναπτυξιακή αποτυχία που διαταράσσει την αίσθηση του αληθινού εαυτού του βρέφους.

Κάθε παιδί, από τις πρώτες εβδομάδες και τους πρώτους μήνες της ζωής του, έχει δικαιολογημένη ανάγκη τη μητέρα του. Χρειάζεται να έχει τη μητέρα του στη διάθεσή του, να του δίνει σημασία, να το καταλαβαίνει, να το σέβεται.

O Winnicott (1957), τονίζει την κρίσιμη σημασία που έχει για την υγιή ωρίμανση του παιδιού το πρόσωπο της μητέρας ως ο καθρέπτης του παιδιού της. Όταν η μητέρα κοιτάζει πραγματικά το μοναδικό, μικρό, αβοήθητο πλάσμα, το παιδί βρίσκει τον εαυτό του στο πρόσωπό της.

Μέσα από την άνευ όρων αποδοχή της μητέρας, οι αυθόρμητες κινήσεις του βρέφους αρχίζουν να αναπτύσσουν αυτό που θα ξεκινούσε μόνο ως μια δυνατότητα: έναν εαυτό που νιώθει αληθινός και ολοκληρωμένος.

Σύμφωνα με τον Winnicott (1960), όταν η μητέρα είναι «αρκετά καλή» τότε έχουμε μια υγιή ανάπτυξη του βρέφους κατά την οποία η κινητοποίηση του ψευδούς εαυτού είναι απαραίτητο αναπτυξιακό επίτευγμα, καθώς ο ψευδής εαυτός δεν καταστρατηγεί τον αυθορμητισμό και τη ζωντάνια του παιδιού αλλά λειτουργεί ως μια συμμορφούμενη πτυχή του αληθινού εαυτού του παιδιού, ως η ικανότητα του παιδιού να συμμορφώνεται και να μην εκτίθεται, να αναπτύσσεται και να προσαρμόζεται με κοινωνικό τρόπο.

Αν η μητέρα, για κάποιο λόγο, δεν είναι «αρκετά καλή μητέρα», αλλά είναι συναισθηματικά αποτραβηγμένη και ανεπαρκώς ικανή να ανταποκριθεί στις αυθόρμητες κινήσεις του βρέφους, το βρέφος δεν θα μπορεί να δει τον εαυτό του στο πρόσωπό της, θα είναι ανίκανο να νιώσει τον εαυτό του ως «πραγματικό».

Σε αυτή την περίπτωση οργανώνεται η διχοτόμηση, κατά την οποία ο ψευδής εαυτός οικοδομείται πάνω σε μια αρχική αγωνία συμμόρφωσης, προκειμένου το παιδί να νιώσει μια φαινομενική αγάπη και ασφάλεια ενώ αληθινός εαυτός καταστέλλει τον αυθορμητισμό και τη ζωντάνια του, μικραίνει και κρύβεται για να προστατευτεί.

Η θεωρία του Winnicott για την αρκετά καλή μητέρα, παρόλο που πλέον μπορεί η μητέρα να μην είναι ο κύριος φροντιστής, εξακολουθεί ως ιδέα να ισχύει.

Πολλοί άνθρωποι σκοπεύουν να φροντίσουν και να αγαπήσουν τα παιδιά τους όσο καλύτερα μπορούν, αλλά αν οι ανάγκες τους ως παιδιά δεν ικανοποιήθηκαν, χωρίς τη βοήθεια μιας επανορθωτικής σχέσης, γίνεται δύσκολο για αυτούς να φροντίσουν τις ανάγκες κάποιου άλλου, μπορεί ακόμα και να αγανακτήσουν.

Μια μητέρα μπορεί να φερθεί με ενσυναίσθηση μόνο στο βαθμό που έχει η ίδια απελευθερωθεί από τους φραγμούς της παιδικής της ηλικίας. Όμως, στο βαθμό που φέρει αόρατες αλυσίδες εξαιτίας της, συχνά ασυνείδητης, άρνησης των δικών της εσωτερικευμένων παιδικών δυσκολιών, δεν αντιδρά με ενσυναίσθηση. Τα ίδια ισχύουν και για τον πατέρα (Miller, 2003).

Ο ψευδής εαυτός είναι τόσο πηγή παθολογικών δυσκολιών όσο και αίτιο αυτογνωσίας και ψυχικής ενδυνάμωσης

Όλοι έχουμε τόσο έναν ψευδή εαυτό ο οποίος οργανώνεται σε μια βάση συμμόρφωσης προς την εξωτερική πραγματικότητα όσο κι έναν αληθινό εαυτό που υπάρχει αυθόρμητα, που αναβλύζει από ζωντάνια, που είναι η δημιουργική δύναμη του ανθρώπου.

Η διχοτόμηση, κατά την οποία οι δύο πλευρές του εαυτού δεν καταφέρνουν να συνυπάρξουν, επικρατεί σε ακραίες καταστάσεις, όταν το περιβάλλον είναι χαοτικό και τραυματικό, μέσα στο οποίο το παιδί βιώνει ανυπόφορο άγχος.

Ο ψευδής εαυτός οργανώνεται έτσι ώστε να κρατά σε απόσταση τον κόσμο και ο αληθινός εαυτός επιτίθεται αμυνόμενος. Η διχοτόμηση παράγει ένα παθολογικό παρανοϊκό πρότυπο που μπορεί να εκβάλει σε σοβαρά κλινικά σύνδρομα, όπως σχιζοφρένεια (Winnicott,1960).

Στις συνηθέστερες περιπτώσεις, στο λίγο-πολύ υγιές άτομο έχει επιτευχθεί η συνύπαρξη, η οποία το καθιστά λειτουργικό στους καθημερινούς του ρόλους. Όμως έως ένα βαθμό, το άτομο αδυνατεί να συνειδητοποιήσει, τις παραγόμενες από την συνύπαρξη, εσωτερικές του συγκρούσεις.

Διάφορες ψυχικές άμυνες κατασκευάζονται, κατά τις οποίες μη αποδεκτά στοιχεία στον εαυτό, αποσυνδέονται ή/και απωθούνται από τον εαυτό. Το άτομο βιώνει, έως ένα βαθμό, έλλειψη νοήματος, μια αίσθηση ματαιότητας ως προς το ψευδές ζην και μια συνεχή αναζήτηση της πραγματικής ζωής.

Η αδυναμία να αντέξουμε, να διευκρινίσουμε και να κατανοήσουμε τις εσωτερικές μας συγκρούσεις φανερώνεται από:

• Την εύθραυστη, ελλιπή αυτοεκτίμηση, επειδή δεν εμπιστευόμαστε τα συναισθήματα και τις επιθυμίες μας.
• Την έντονη θλίψη που δεν οφείλεται σε τρέχουσα απώλεια
• Την ψυχαναγκαστική ανάγκη για τάξη και έλεγχο.
• Την άρνηση των συναισθημάτων που περιφρονούμε, όπως ο φόβος, η αδυναμία, η πλήξη, η εξάρτηση κ.λπ
• Την δυσκολία να αποδεχτούμε την επιθετικότητά μας.
• Την εμπλοκή μας σε σχέσεις εκμετάλλευσης.
• Τον φόβο κοντινότητας ταυτόχρονα με τον φόβο εγκατάλειψης.
• Το άγχος της απόρριψης και, κατά συνέπεια, τη μεγάλη προδιάθεση για συμβιβασμούς.
• Τις ιδέες μεγαλείου και τη μανιακή ανάγκη για θαυμασμό
• Την ευθιξία.
• Την προδιάθεση για αισθήματα ντροπής και ενοχών.
• Το έντονο άγχος και τη νευρικότητα.

Στην αρκετά καλή αυτοοργάνωση, ο ψευδής εαυτός είναι μια δομή που υπάρχει για να υπερασπιστεί τον αληθινό εαυτό (Abram, 1966). Είναι η κατάσταση στην οποία ο ψευδής εαυτός είναι απαραίτητος προκειμένου να επιτρέψει στο άτομο να υπάρχει ανάμεσα στους ανθρώπους, ειδικά στη δημόσια σφαίρα.

Για τον Winnicott, η παθολογία προκύπτει σε συνθήκες στις οποίες το άτομο αγνοεί από ελάχιστα έως εντελώς τα διάφορα προσωπεία που χρησιμοποιούνται στις κοινωνικές συναναστροφές για τη διατήρηση της ευγένειας.

Όπως ο Freud (1930) στο «Ο Πολιτισμός πηγή δυστυχίας», ο Winnicott αναγνωρίζει ότι η ικανότητα να λειτουργεί κανείς μέσα στην κοινωνία, απαιτεί από τους ανθρώπους να κρύβουν από τη δημόσια θέα πολλές από τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους.

Η σημασία του να μπορεί ο άνθρωπος να το κάνει αυτό, επισημαίνει την πεποίθησή του ότι όλοι πρέπει να αγωνίζονται με την ανάγκη να συμφιλιωθούν με «ένα ευγενικό ή κοινωνικοποιημένο εαυτό, καθώς και με ένα προσωπικό ιδιωτικό εαυτό που δεν είναι διαθέσιμος παρά μόνο στην οικειότητα» (Winnicott 1960)

Θεραπεία. Πώς επιτρέπουμε στον πραγματικό μας εαυτό να βγει με ασφάλεια από την κρυψώνα;

Στην ψυχοθεραπεία, μπορούμε να εξερευνήσουμε τι σημαίνει να είσαι άνθρωπος, να είσαι ο εαυτός σου. Ο θεραπευτικός χώρος είναι ο ασφαλής χώρος που δεν μας δόθηκε στα παιδικά μας χρόνια. Ο θεραπευτικός χώρος επιτρέπει στον θεραπευόμενο να κινηθεί μέσα από τα συναισθήματά του, να ανακαλύψει τις κρυμμένες επιθυμίες του.

Κατά μια έννοια οι θεραπευτές επιτρέπουν στους θεραπευόμενούς τους να είναι «αυθόρμητοι». Τους επιτρέπεται να θυμώσουν, να αγανακτήσουν, να πεισμώσουν, να παιδιαρίσουν, να φερθούν εγωιστικά, να ενθουσιαστούν, να είναι παιχνιδιάρικοι, δημιουργικοί, όλα όσα αναγκάστηκαν να απαρνηθούν για να είναι ασφαλείς. Ο θεραπευτής μπορεί να αντέξει την συναισθηματική καταιγίδα και να παραμείνει ολόκληρος και παρών για τον θεραπευόμενο. Δείχνοντας στον θεραπευόμενο, ότι μπορεί να είναι ο εαυτός τους χωρίς επιπτώσεις, χωρίς να καταστρέψει τα αγαπημένα του πρόσωπα.

Στην θεραπευτική διαδικασία ο κόσμος δημιουργείται εκ νέου από κάθε άνθρωπο που καταπιάνεται με το έργο της ανάπτυξής του. Με τη βοήθεια του θεραπευτή, μπορούμε να ξεπεράσουμε τα τραύματά μας και να ανακαλύψουμε ξανά τον πραγματικό μας εαυτό και να δημιουργήσουμε έναν υγιή ψευδή εαυτό. Ο υγιής ψευδής εαυτός είναι αυτός που θα μας βοηθήσει να τα πάμε καλά σε μια συνέντευξη ή θα μας εμποδίσει να πούμε τα προβλήματά μας στο λάθος άτομο.

Χρειαζόμαστε τον υγιή ψευδή εαυτό μας για να μας κρατήσει ασφαλείς έως ότου νιώσουμε ότι ένα πρόσωπο ή μια κατάσταση είναι ασφαλής για να είμαστε ο εαυτός μας.

Αν και πολλοί άνθρωποι μπορούν φαινομενικά να ζουν επιτυχημένες ζωές με έναν επιβλαβή ψευδή εαυτό, δεν σημαίνει ότι δεν πονάνε εσωτερικά.

Υπάρχει μεγάλος πόνος μέσα στους ανθρώπους που δεν αισθάνονται ασφαλείς και αποδεκτοί, δεν ξέρουν καν πώς να αποδεχτούν τον εαυτό τους.

To καλύτερο ίσως για τον καθένα μας είναι να λειτουργήσει μια ισορροπία ανάμεσα σε αυτό που έγινε για τους άλλους, μέσα από τα μάτια των άλλων και την προσπάθεια να ανακαλύψει τον εαυτό του να τον διαμορφώσει, να γίνει τελικά αυτό που μπορεί και επιθυμεί να είναι.

Γιατί ζωή σημαίνει να αλλάζεις.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΗΓΕΣ

Abram, J. (1996). The Language of Winnicott: A Dictionary of Winnicott’s Use of Words. London: Karnac Books.
Miller, A. (2010). Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας. Αθήνα: ΡΟΕΣ
Παπανούτσου, Ε.Π. (1984). Πρακτική Φιλοσοφία. Δεύτερη Έκδοση. Αθήνα-Γιάννινα: Δωδώνη
Winnicott, D.W. (1960). Ego distortion in terms of true and false self. In The Maturational Processes and the Facilitating Environment. New York: International Universities Press, 1965, pp. 140–152.
Winnicott, D. W. (1967). Chapter: Mirror-role of mother and family in child development book Parent-Infant Psychodynamics. London: Routledge, 2002.

Συγγραφή - Επιμέλεια Άρθρου

Χριστίνα Πετρέλλη - Ψυχολόγος

Χριστίνα Πετρέλλη: έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology

Οι πληροφορίες που αναφέρονται στον επαγγελματικό κατάλογο ειδικών παρέχονται από τους ίδιους τους ειδικούς, κατά την εγγραφή τους στο σύστημα. Όταν βλέπετε την ένδειξη «έχει επιβεβαιωθεί από το Psychology”, σημαίνει ότι το Psychology έχει ελέγξει, με email, τηλεφωνικά ή/και με λήψη των σχετικών εγγράφων, τα ακόλουθα στοιχεία:

• Ότι ο ειδικός είναι υπαρκτό πρόσωπο.
• Ότι τα πτυχία οι τίτλοι και οι εξειδικεύσεις που αναφέρει είναι αληθινά.
• Ότι οι πληροφορίες που αναφέρει ισχύουν.

Ψυχολόγος (Άδεια Ασκήσεως Επαγγέλματος). MSc Προαγωγή Ψυχικής Υγείας-Πρόληψη Ψυχιατρικών Διαταραχών (Ιατρική Σχολή Αθηνών), MSc Εκπαιδευτική Ψυχολογία. Εξειδίκευση σε: Συστημική Ψυχοθεραπεία, Ψυχοεκπαιδευτικές Παρεμβάσεις & Συμπεριφορική Θεραπεία Οικογένειας στην Ψύχωση, Δ.Δ., ΙΨΔ, Κλινική Ψυχοπαθολογία, Ιατρική Ψυχολογία.

6986475549

Δείτε όλα τα άρθρα Σελίδα ειδικού