Πυλώνες πρόληψης προβλημάτων ψυχικής υγείας

Ακρόαση άρθρου......

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, η προαγωγή της υγείας αποβλέπει σε μια ποικιλία σύνθετων παρεμβάσεων σε διαφορετικά επίπεδα, που έχουν στόχο όχι μόνο την πρόληψη της ασθένειας αλλά και την προαγωγή της ευεξίας.

Πρόληψη για την ψυχική υγεία

Κύρια στοιχεία αυτής της προσέγγισης είναι: 

• Η ολιστική προσέγγιση της υγείας.
• Ο σεβασμός των διαφορετικών πολιτισμών και αντιλήψεων.
• Η προαγωγή της ευεξίας και της πρόληψης της ασθένειας.
• Η εργασία σε δομικό (κοινωνικό) και όχι μόνο σε ατομικό επίπεδο.
• Η χρήση συμμετοχικών μεθόδων.

Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, οι δράσεις για την προαγωγή της υγείας δεν πρέπει να εστιάζονται μόνο στο ατομικό επίπεδο, αλλά να προχωρούν και στο κοινωνικό προκειμένου να υπάρξει βελτίωση. Οι δράσεις αυτές προϋποθέτουν συνεργασία με την κοινότητα ώστε να καλυφθούν οι ανάγκες της αναφορικά με την υγεία.

Παράλληλα πρέπει να επιχειρείται και η βελτίωση της υγείας και της ποιότητας ζωής, και όχι μόνο η πρόληψη της ασθένειας.

Οι δράσεις μπορούν να επεκταθούν και στο νομοθετικό επίπεδο, σε συνεργασία με τις κοινότητες, τις ομάδες και τα άτομα. Μπορούν να εφαρμοστούν από μα ποικιλία επαγγελματιών, ορισμένοι από τους οποίους εργάζονται στον τομέα της προαγωγής υγείας και άλλοι όχι.

Θεραπευτικές παρεμβάσεις

Η πλειονότητα των πρωτοβουλιών για την προαγωγή της υγείας στο πλαίσιο της ψυχικής υγείας αφορά προσπάθειες βελτίωσης της πρόσβασης στις υπηρεσίες ψυχιατρικής και ψυχολογικής περίθαλψης μέσω της προσέγγισης ομάδων που εμφανίζουν αυξημένα προβλήματα ψυχικής υγείας, αλλά έχουν περιορισμένη πρόσβαση σε υγειονομικές υπηρεσίες: τέτοιες ομάδες είναι οι οικονομικά στερημένοι, οι άστεγοι και άλλοι.

Άλλες παρεμβάσεις επιδιώκουν την πρόληψη των υποτροπιών σε άτομα που έχουν ήδη εντοπιστεί ότι πάσχουν από κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, μια τέτοια προσέγγιση προκρίνεται ιδιαίτερα για κοινωνικές μειονότητες, όπως είναι οι γηγενείς Αμερικανοί οι οποίοι εμφανίζουν μεγάλο ποσοστό προβλημάτων ψυχικής υγείας και χρήσης ουσιών.

Η προσέγγιση που έχει υιοθετηθεί από το αμερικανικό υγειονομικό σύστημα προβλέπει ότι τέτοιες προσεγγίσεις πρέπει να είναι πάντοτε εξατομικευμένες στο θεραπευτικό πλαίσιο και να προσαρμόζονται στην ηλικία, το φύλο, τη φυλή, την εθνότητα και τον πολιτισμό του κάθε ατόμου.

Ψυχοκοινωνικές παρεμβάσεις

Οι περισσότερες ριζοσπαστικές προσεγγίσεις για την προαγωγή της ψυχικής υγείας προχωρούν πέρα από το άτομο και εξετάζουν τον τρόπο με τον οποίο οι κοινωνικές συνθήκες επιδρούν στην ψυχική υγεία. Η σύνδεση κακής ψυχικής υγείας και κοινωνικοοικονομικών ανισοτήτων οδήγησε κάποιους σχολιαστές να υποστηρίξουν ότι οι πιο επιτακτικές στρατηγικές παρέμβασης για τη μείωση των ανισοτήτων στην ψυχική υγεία είναι κυρίως κοινωνικές, οικονομικές και πολιτικές.

Από την άποψη της οικονομίας, οι στρατηγικές πρέπει να περιλαμβάνουν μέτρα για τη μείωση της ανεργίας στο κατώτερο δυνατό επίπεδο. Το σουηδικό μοντέλο οικονομίας προσδιόρισε μια σειρά στρατηγικών που αποδείχθηκαν αποτελεσματικές στη διατήρηση υψηλών επιπέδων απασχόλησης, η υψηλού επιπέδου εκπαίδευση για την παροχή των απαιτούμενων δεξιοτήτων από την αγορά εργασίας, τα κίνητρα πρόσληψης προσωπικού για τους εργοδότες, καθώς και το δικαίωμα προσωρινής πρόσληψης στο δημόσιο ως έσχατη λύση.

Πώς η οικονομία επηρεάζει την ψυχική υγεία

Οι Davey Smith και συνεργάτες (1999) εξέφρασαν την ανάγκη επιβολής μιας σειράς διαφορετικών οικονομικών μέτρων. Υποστήριξαν ειδικότερα την εφαρμογή διατάξεων για το βασικό εισόδημα ως μέσου αντιμετώπισης της φτώσειας: τα μέτρα μπορεί να αφορούν ένα επίδομα που θα δίνεται σε κάθε άτομο ή κοικυριό για τη διασφάλιση του ελάχιστου εισοδήματός του, με το ποσό να είναι ανάλογο της ηλικίας και της οικογενειακής του κατάστασης.

Οι ίδιοι πρότειναν επίσης να αυξηθούν οι παροχές στις οικογένειες με παιδιά που υποστηρίζονται εισοδηματικά, ούτως ώστε η επόμενη γενιά να μη μειονεκτεί στο ξεκίνημα της ζωής της.

Οι συγγραφείς σημειώνουν ότι το ένα τέταρτο των παιδιών γεννιέται από μητέρες ηλικίας κάτω των 25 ετών. Σύμφωνα με αυτούς, το κράτος οφείλει να διασφαλίζει ότι οι νεότερες μητέρες δεν θα απολαμβάνουν λιγότερα προνόμια από τις μητέρες μεγαλύτερης ηλικίας (όπως συνέβαινε την εποχήη που παρουσίασαν την εργασία τους).

Ο σχολιασμός των θετικών και αρνητικών σημείων των διαφόρων οικονομικών συστημάτων ξεπερνά τους σκοπούς αυτού του άρθρου. Πρέπει ωστόσο να σημειωθεί ότι τα οικονομικά συστήματα έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην ψυχική υγεία, γι' αυτό θα έπρεπε να αποτελούν ένα εύλογο πεδίο μελέτης εκείνων που ασχολούνται με την προαγωγή της υγείας και τη δημόσια υγεία.

Αξιοποίηση των ΜΜΕ

Ένα στα τέσσερα άτομα ενδέχεται να εμφανίσει κάποιο πρόβλημα ψυχικής υγείας κατά τη διάρκεια της ζωής του, αλλά μόνο μια μικρή μειονότητα θα ζητήσει επαγγελματική βοήθεια.

Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης μπορούν να συμβάλλουν στην προσέγγιση αυτών των ατόμων. Ένα τέτοιο παράδειγμα δίνουν οι Barker και συνεργάτες (1993) όταν περιγράφουν τα αποτελέσματα μιας σειράς επτά δεκάλεπτων προγραμμάτων τα οποία κάλυπταν μια ποικιλία θεμάτων σχετικών με την ψυχική υγεία.

Από τη δημοσκόπηση που πραγματοποιήθηκε στο τηλεοπτικό κοινό φάνηκε ότι η παρακολούθηση των προγραμμάτων τα οποία κάλυπταν μια ποικιλία θεμάτων σχετικών με την ψυχική υγεία. Από τη δημοσκόπηση που πραγματοποιήθηκε στο τηλεοπτικό κοινό φάνηκε ότι η παρακολούθηση των προγραμμάτων επέφερε αλλαγή στις σχέσεις αλλά όχι και στη συμπεριφορά -ίσως στον βαθμό που ήταν αναμενόμενος, δεδομένης της σύντομης διάρκειας ενασχόλησης του προγράμματος με κάθε θέμα.

Πώς τα ΜΜΕ επηρεάζουν τις στάσεις του τηλεοπτικού κοινού

Οι Bennett και υνεργάτες (1991) ανέφεραν τα αποτελέσματα μιας πιο ουσιαστικής τηλεοπτικής σειράς, με τίτλο «Ψιτ... ένας πραγματικά χρήσιμος οδηγός για το αλκοόλ. Τα προγράμματα ήταν σχεδιασμένα με τέτοιον τρόπο ώστε να προσελκύουν τους νεαρούς πότες. Σε αυτά συμμετείχαν προσωπικότητες των μέσων μαζικής ενημέρωσης αλλά και ειδικοί. Σκοπός ήταν η διαπαιδαγώγηση των τηλεθεατών σχετικά με το τι σημαίνει «λογική κατανάλωση αλκοόλ», καθώς και η παρουσίαση ενός μοντέλου λογικής κατανάλωσης αλκοόλ», καθώς και η παρουσίαση ενός μοντέλου λογικής κατανάλωσης αλκοόλ.

Οι δημοσκοπήσεις οι οποίες διενεργήθηκαν πριν και μετά την προβολή του προγράμματος έδειξαν ότι η τηλεοπτική σειρά αύξησε τις γνώσεις του γενικού πληθυσμού για τη λογική κατανάλωση αλκοόλ και επέφερε κάποια μικρή θετική αλλαγή στις στάσεις εκείνων που έπιναν πολύ.

Οι Wassels και συνεργάτες (1999) ανέφεραν την επίδραση ενός προγράμματος στη Νότια Αφρική το οποίο ήταν σαφώς προσανατολισμένο στην ψυχική υγεία. Μετά την προβολή μιας τηλεοπτικής σειράς που περιέγραφε και εξηγούσε τις ενδείξεις και τα συμπτώματα διαφόρων προβλημάτων ψυχικής υγείας, καταγράφηκαν περισσότερες από 3.000 τηλεφωνικές κλήσεις που ζητούσαν περαιτέρω σχετικές πληροφορίες. Τα περισσότερα τηλεφωνήματα αφορούσαν την κατάθλιψη και το άγχος.

Δημόσια εκπαίδευση

Μια άλλη προσέγγιση για την προαγωγή της υγείας αποβλέπει στην εφαρμογή σχετικά απλών ψυχολογικών παρεμβάσεων, οι οποίες είναι διαθέσιμες για όλους. Οι παρεμβάσεις αυτές έχουν συνήθως τη μορφή προγραμμάτων διαχείρισης του στρες. Οι Brown και συνεργάτες (2000) αξιολόγησαν ένα τέτοιο πρόγραμμα, στο οποίο οι συμμετέχοντες διδάσκονταν χαλάρωση και άλλες στρατηγικές για τον έλεγχο του στρες.

Η ομάδα ελέγχου συγκροτήθηκε αφενός από άτομα που είχαν παρακολουθήσει ένα ολοήμερο πρόγραμμα εστιασμένο στην υγιεινή διατροφή, την ενημέρωση για το αλκοόλ και τη φυσική άσκηση, και αφετέρου από άτομα που ανέμεναν να κληθούν για την παρακολούθηση κάποιων εργαστηρίων. Το πρόγραμμα αποδείχθηκε ιδιαίτερα δημοφιλές και προσείλκυσε τόσο ανθρώπους που είχαν επισκεφθεί κάποιον επαγγελματία υγείας, συνήθως τον οικογενειακό τους ιατρό, για προβλήματα σχετικά με το άγχος, όσο και ανθρώπους που δεν είχαν κάνει κάτι τέτοιο.

Την ίδια επιτυχία σημείωσε και η παρέμβαση. Σε σύγκριση με τα αρχικά επίπεδα, τρεις μήνες μετά οι συμμετέχοντες στο ολοήμερο εργαστήριο παρουσίασαν σημαντικά μεγαλύτερη μείωση του στρες και του άγχους σε σύγκριση με τα άτομα της ομάδας ελέγχου. Το αποτέλεσμα αυτό είναι εντυπωσιακό, δεδομένης της σχετικά μικρής διάκρειας της παρέμβασης και τους εύρους των ατόμων που το παρακολούθησαν.

Οι εταιρείες και οι χώροι εργασίας μπορούν επίσης να γίνουν το πλαίσιο μέσα στο οποίο τα άτομα θα διδαχθούν δεξιότητες διαχείρισης του στρες.

Από μια έρευνα διαπιστώθηκε ότι σχεδόν το ένα τέταρο των μεγάλων εταιρειών στις ΗΠΑ παρέχει στους εργαζόμενους του κάποιας μορφής σεμινάρια διαχείρισης του στρες. Τα σεμινάρια αυτά σε γενικές γραμμές έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικά, παρόλο που οι Oldenburg και Harris (1996) σημειώνουν ότι δεν υπήρξε μεγάλη προσέλευση (συμμετείχε μόνο το 10% με 40% του εργατικού δυναμικού), πολλοί από εκείνους που το παρακολούθησαν δεν ωφελήθηκαν ιδιαίτερα, ενώ, από την άλλη, πολλά αγχώδη άτομα δεν συμμετείχαν καθόλου σε αυτά.

Η οργάνωση και διεξαγωγή τέτοιου είδους σεμιναρίων, ενώ βοηθά αυτούς που τα παρακολουθούν, είναι σχετικά δαπανηρή από άποψη χρόνου και χρημάτων. Γι αυτό και κάποιες ομάδες έχουν αρχίσει να διερευνούν εναλλακτικές και περισσότερο επωφελείς προσεγγίσεις.

Παροχή εκπαίδευσης στη διαχείριση του στρες

Μια ενδιαφέρουσα προσέγγιση είναι η παροχή εκπαίδευσης στη διαχείριση του στρες ή άλλων ψυχολογικών θεραπειών μέσω διαδικτύου. Μια γρήγορη έρευνα στο διαδίκτυο θα αποκαλύψει τους εκατοντάδες, αν όχι χιλιάδες θεραπευτές που παρέχουν τέτοιου είδους υπηρεσίες, οι οποίοι τείνουν να επικεντρώνονται στη θεραπεία παρά στην πρόληψη.

Διοργανώνονται όμως και μεγαλύτερης κλίμακας σχέδια πρόληψης. Παράδειγμα αποτελεί ένα διαδραστικό διαδικτυακό πρόγραμμα διαχείρισης του στρές που σχεδιάστηκε από τη Unilever, στο οποίο οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να έχουν πρόσβαση είτε μέσω υπηρεσιών υγείας είτε ατομικά με απευθείας σύνδεση μέσω του διαδικτύου. Το συγκεκριμένο πρόγραμμα παρέχει μια δομημένη προσέγγιση για τη μείωση του στρες, παράλληλα επικεντρώνεται σε συμπεριφορές που αυξάνουν τον κίνδυνο εμφάνισης καρδιακών προβλημάτων, και επιπλέον προσφέρει μια σειρά ασκήσεων καθώς και συμβουλές διατροφής.

Μια περισσότερο στοχευμένη προσέγγιση αναφέρουν οι Matano και συνεργατές (2000), που δημιούργησαν μια ιστοσελίδα με συμβουλές για τη μείωση της κατανάλωσης αλκοόλ σε μαγάλο εργασιακό χώρο. Όπως και με το σχέδιο της Unilever, τα επίπεδα χρήσης και η αποτελεσματικότητά του δεν έχουν αξιολογηθεί ακόμη, αλλά οι δυνατότητες που ανοίγονται για την εφαρμογή παρεμβάσεων είναι εντυπωσιακές.

Παρεμβάσεις στον χώρο εργασίας

Οι παρεμβάσεις πρόληψης που εξετάστηκαν έως εδώ επιδιώκουν να βοηθήσουν τους ανθρώπους να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά το στρες στη ζωή τους. Μια ανωτέρου επιπέδου παρέμβαση μπορεί να επιδιώκει τη μείωση των αιτιών του στρες. Ενώ οι μεγάλης κλίμακας κοινωνικές αλλαγές για τη βελτίωση της ψυχικής υγείας είναι ιδΙαίτερα δύσκολο να υλοποιηθούν και συχνά εμποδίζονται από πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες, ο χώρος εργασίας είναι ένας τομέας στον οποίο είναι πιο εύκολο να εφαρμοστούν ανάλογες παρεμβάσεις.

Οι Maes και συνεργάτες (1998) περιγράφουν ένα από τα λίγα προγράμματα διαχείρισης του στρες στον εργασιακό χώρο το οποίο χρησιμοποίησε τη συστημική προσέγγιση.

Η παρέμβαση των ερευνητών επικεντρώθηκε στην τροποποίηση καίριων παραγόντων του εργασιακού περιβάλλοντος με στόχο τη βελτίωση της ψυχικής ευεξίας όλου του εργατικού δυναμικού σε μια μεγάλη βιομηχανική μονάδα παραγωγής.

Οι αρχές εφαρμογής της παρέμβασης βασίζονταν σε μελέτες για τις συνθήκες εργασίας που βελτιώνουν τόσο την ευημερία των εργαζομένων όσο και τα επίπεδα παραγωγής, συμπεριλαμβανομένων της εργασίας του κάθε ατόμου ανάλογα με τις δυνατότητές του, της αποφυγής σύντομων και επαναλαμβανόμενων έργων, της άσκησης κάποιου ελέγχου στην οργάνωση της δουλειάς και της ύπαρξης επαρκών κοινωνικών επαφών στον χώρο εργασίας.

Με αυτούς τους παράγοντες υπόψη, οι συγγραφείς επιχείρησαν, εντός των ορίων της παραγωγής, να αλλάξουν τη φύση της δουλειάς του κάθε εργαζόμενου έτσι ώστε να πλησιάζει το βέλτιστο.

Αύξηση ποιότητας εργασίας

Επιπλέον, εκπαίδευσαν τους δευθυντές σε δεξιότητες επικοινωνίας και ηγεσίας, καθώς και σε συγκεκριμένες μεθόδους μέσω των οποίων θα μπορούσαν να εντοπίζουν και στη συνέχεια να προλαμβάνουν ή να μειώνουν το στρες του κάθε εργαζόμενου. Παρόλο που στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος δεν πραγματοποιήθηκαν μετρήσεις για το «στρες», οι αλλαγές αυτές είχαν ως αποτέλεσμα την αύξηση της ποιότητας εργασίας και τις λιγότερες απουσίες: και τα δύο είναι ενδεικτικά της μεγαλύτερης ευημερίας στον χώρο εργασίας.

Υπηρεσίες πρόληψης ψυχικής υγείας στο σχολείο

Το σχολείο είναι ένας άλλος πολύ σημαντικός οργανισμός στον οποίο μπορούν να θεσμοθετηθούν υπηρεσίες πρόληψης. Υπάρχει ένα σύνολο παρεμβάσεων που απευθύνονται σε μαθητές όλων των ηλικιών. Ορισμένες από αυτές εστιάζονται στα ίδια τα παιδιά και τους διδάσκουν δεξιότητες αντιμετώπισης προβλημάτων.

Στο πρόγραμμα PATHS (Promoting Alternative THinking Strategies programme, Greenberg & Kusche, 1998), για παράδειγμα, τα παιδιά διδάχθηκαν πώς να κατανοούν και να ρυθμίζουν τα συναισθήματά τους χρησιμοποιώντας γνωσιακές στρατηγικές.

Το πρόγραμμα αποδείχθηκε αποτελεσματικό στη βελτίωση της επίλυσης κοινωνικών προβλημάτων, στην κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων, στην αυτοαναφορά προβλημάτων, στην κατανόηση των συναισθημάτων των άλλων, στην αυτοαναφορά προβλημάτων, στις αξιολογήσεις των δασκάλων γα την προσαρμοστική συμπεριφορά και στις γνωστικές ικανότητες που σχετίζονται με τον κοινωνικό προγραμματισμό και την παρορμητικότητα μέχρι και δύο χρόνια μετά την παρέμβαση.

Τα απολέσματα παρέμβασης σε σχολικό χώρο

Κάποιες άλλες παρεμβάσεις στρέφονται σε ανώτερα επίπεδα και επιδιώκουν αλλαγές στο ευρύτερο σχολικό περιβάλλον. Το School Transitional Enviroment Project, για παράδειγμα (Felner et al., 1993), άλλαξε το σχολικό περιβάλλον προκειμένου να το κάνει λιγότερο απειλητικό για τους μαθητές που μετέβαιναν από τις μικρότερες στις μεγαλύτερες τάξεις. Στόχοι ήταν η μείωση της πολυπλοκότητας του νέου σχολικού περιβάλλοντος, η αύξηση της υποστήριξης από τους δασκάλους και η δημιουργία ενός σταθερού μηχανισμού υποστήριξης μέσω μιας ομάδας συνομηλίκων και συμμαθητών.

Αυτή η ευρεία αλλαγή στο περιβάλλον επέφερε σημαντικά χαμηλότερα επίπεδα στρες και άγχους, κατάθλιψης και παραβατικής συμπεριφοράς συγκριτικά με τα σχολεία στα οποία δεν θεσμοθετήθηκαν τέτοιες αλλαγές. Επιπλέον, σύμφωνα με τις μετρήσεις της προσαρμογής στις σχολικές αλλαγές και της σχολικής επίδοσης, φάνηκε ότι το πρόγραμμα αυτό ήταν πιο αποτελεσματικό από ένα πρόγραμμα διδασκαλίας εστιασμένο σε γενικές δεξιότητες αντιμετώπισης και επίλυσης προβλημάτων.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Κλινική ψυχολογία και ψυχοπαθολογία που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο