Νευροπλαστικότητα: Τι είναι και πώς επηρεάζει τη ζωή μας;

Ακρόαση άρθρου......

Τα τελευταία χρόνια, πολλοί χρήστες του internet κάνουν αναζητήσεις στο internet «πώς να επαναπρογραμματίσεις το μυαλό σου», ώστε να είναι πιο αποδοτικό στην δουλειά, ώστε να σκέφτεται θετικά, ώστε να κοιμάσαι καλύτερα, ώστε να γυμνάζεσαι καλύτερα κ.λ.π. Τι σημαίνει, όμως, να επαναπρογραμματίσεις το μυαλό σου;

Σημαίνει να δημιουργήσεις νέες συνδέσεις στον μυαλό σου, ώστε να χωρέσουν την νέα επιθυμητή εμπειρία. Αυτή η ιδιότητα του εγκεφάλου, ονομάζεται αλλιώς νευροπλαστικότητα, και σχετίζεται με λειτουργίες, όπως είναι η εξοικείωση, η μάθηση, η ανοχή στα φάρμακα, ακόμα και η ανάρρωση μετά από χειρουργείο στον εγκέφαλο (Demarin & Morovic, 2014).

Ιστορικά Δεδομένα για τη νευροπλαστικότητα

Μέχρι έως και 50 χρόνια πριν, οι ερευνητές και επιστήμονες πίστευαν ότι κάθε άνθρωπος γεννιέται με έναν συγκεκριμένο αριθμό νευρώνων, οι οποίοι συνεχίζουν να αυξάνονται σε κάποιο βαθμό στην βρεφική και την παιδική ηλικία, όπου ολοκληρώνεται οποιαδήποτε νευρωνική αύξηση και αλλαγή. Μάλιστα, θεωρούσαν ότι ο εγκέφαλος μετά το πέρας της παιδικής ηλικίας, σκληραίνει, όπως ο άργιλος/πηλός όταν χύνεται σε ένα δοχείο.

Οποιαδήποτε νευρωνική αλλαγή από εκεί και έπειτα, θεωρούσαν ότι δεν είναι εφικτή.

Ωστόσο, στην πραγματικότητα, ο εγκέφαλος, όχι μόνο έχει την ικανότητα να αναπλάθεται μετά το πέρας της παιδικής ηλικίας, αλλά και σε περίπτωση μεγάλης καταστροφής νευρώνων, όπως στην περίπτωση του εγκεφαλικού, ο εγκέφαλος φροντίζει να ανεφοδιάζεται με νέους νευρώνες.

Η ιδιότητα αυτή του εγκεφάλου ονομάστηκε νευροπλαστικότητα (Costandi, 2016).

Ειδικότερα, ο όρος «νευροπλαστικότητα» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά την δεκαετία του 1940 από τον νευροφυσιολόγο, Jerzy Konorski, όταν παρατήρησε τις διεργασίες αποκατάστασης του εγκεφάλου στρατιωτών του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου.

Ωστόσο, πιο εμπεριστατωμένη έρευνα στην πλαστικότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, έκανε ο Erikson και οι συνεργάτες του, το 1998, όπου παρατήρησαν ότι οι νευρώνες του ανθρώπου αναγεννούνται καθ’ όλη την διάρκεια της ζωής του (Erikkson, Perfilieva, Bjork-Eriksson, Alborn, Nordborg & Peterson, 1998; Harasym, 2009, όπως αναφέρεται στους Chauvin, McIntyre & Blackett, G., 2013).

Η ανακάλυψη αυτής της ιδιότητας του εγκεφάλου, οδήγησε στην ονομασία της δεκαετίας 1990-2000, «Η δεκαετία του εγκεφάλου».

Τι είναι η νευροπλαστικότητα;

Κάθε εγκέφαλος αποτελείται από νευρώνες, οι οποίοι επικοινωνούν μεταξύ τους μέσα από διόδους επικοινωνίας, τις λεγόμενες συνάψεις. Μέσω της πρακτικής άσκησης και της επανάληψης μιας εμπειρίας, οι συνάψεις μεταξύ των αντίστοιχων νευρώνων ενισχύονται και γίνονται πιο αποτελεσματικές, και δημιουργείται η πλαστικότητα του εγκεφάλου.

Αυτή η πλαστικότητα μας καθιστά πιο γρήγορους και αποτελεσματικούς στην επεξεργασία μιας πληροφορίας, και ενισχύει την νόηση.

Η πλαστικότητα, μάλιστα, του εγκεφάλου, θεωρείται το νευρολογικό υπόβαθρο της μάθησης. Δεν είναι τυχαίο, άλλωστε, ότι για να φανούν τα αποτελέσματά της νευροπλαστικότητας χρειάζεται κατά μέσο από 3 μέχρι 4 ½ μήνες, αναλόγως βέβαια και με την πολυπλοκότητα του έργου, όπως αναφέρει η Swart ( 2015) στο βιβλίο της «Neuroscience for Leadership».

Το εύρημα αυτό από πολλούς επιστήμονες σχετίζεται με το χρονικό διάστημα που χρειάζεται αντίστοιχα για να εγκαθιδρυθεί και η νέα συνήθεια.

Η ίδια η λέξη «νευροπλαστικότητα», υποδηλώνει ότι ο εγκέφαλος έχει την ικανότητα να πλάθει και να αναπλάθει τον εαυτό του.

Κάθε φορά που ένα άτομο εξασκείται επαναλαμβανόμενα σε μία νέα δεξιότητα, τότε αναπτύσσονται σταδιακά όλο και περισσότεροι νευρώνες και νευρικές- συναπτικές συνδέσεις, οι οποίες διευκολύνουν την εκμάθηση της νέας δεξιότητας, με αποτέλεσμα, ο εγκέφαλος να είναι καλύτερα προετοιμασμένος κάθε επόμενη φορά επανάληψης της εμπειρίας (Arden, 2010; Cramer et al., 2011; Cherry, 2022).

Τύποι νευροπλαστικότητας

Υπάρχουν 2 τύποι νευροπλαστικότητας: Η δομική & η λειτουργική.

Δομική πλαστικότητα:

Είναι η ικανότητα του εγκεφάλου να αλλάζει πραγματικά τη φυσική του δομή ως αποτέλεσμα της μάθησης. Ένας νευρώνας που υφίσταται νευροχημικές μεταβολές, μπορεί να διεγείρει γειτονικές συνάψεις, δημιουργώντας μια διακλάδωση νευρώνων, οι οποίες ενσωματώνονται στο νευρωνικό κύκλωμα.

Αυτό το νέο και σύνθετο νευρωνικό κύκλωμα, οδηγεί στην διευκόλυνση υλοποίησης μιας πράξης ή διαδικασίας, μέσω της σπατάλης λιγότερης ενέργειας (Shaw & McEachern, 2001, όπως αναφέρεται στους Demarin & Morovic, 2014; Cherry, 2022).

Παράδειγμα:

Οι μαέστροι λόγω της μουσικής τους ιδιότητας πρέπει να είναι σε θέση να εντοπίζουν ήχους πιο συχνά από άλλους μουσικούς ή μη. Γι’ αυτό το λόγο είναι καλύτεροι στο να διαχωρίζουν γειτονικές πηγές ήχου στο περιφερειακό ακουστικό τους πεδίο (Münte, Altenmüller & Jäncke, 2002).

Στα πλαίσια της δομικής πλαστικότητας, όπως γίνεται να ενισχύονται οι συνάψεις, με τον ίδιο τρόπο γίνεται να δημιουργούνται και νέοι νευρώνες. Η ιδιότητα αυτή των νευρώνων, ονομάζεται «νευρογένεση», και είναι ιδιαίτερα χρήσιμη σε περιπτώσεις, όπως ένα εγκεφαλικό επεισόδιο.

Ο αιφνίδιος θάνατος των νευρώνων από ένα εγκεφαλικό προσπαθεί να αναπληρωθεί οργανισμικά μέσω της σύστασης νέων νευρώνων στον εγκέφαλο και αποτελεί ισχυρό έναυσμα για νευρογένεση (Demarin & Morovic, 2014).

Λειτουργική πλαστικότητα:

Η ικανότητα του εγκεφάλου να μετακινεί λειτουργίες από μια κατεστραμμένη περιοχή του εγκεφάλου σε άλλες υγιείς περιοχές, ως μηχανισμός αντιστάθμισης (Doidge, 2010; Cherry, 2022).

Παράδειγμα:

Οι ηλικιωμένοι με υψηλότερες επιδόσεις στην επεξεργασία νέων πληροφοριών, τείνουν να χρησιμοποιούν ταυτόχρονα με τις περιοχές εγκεφάλου που χρησιμοποιούν και οι νέοι, και περιοχές του εγκεφάλου που ούτε οι νέοι, ούτε οι άλλοι ηλικιωμένοι χρησιμοποιούν.

Η νευροπλαστικότητα των εγκεφάλων αυτών των ανθρώπων, τείνει να αντιστέκεται στην φθορά του εγκεφάλου που προκαλεί η γήρανση και να τον προστατεύει από την έντονη απώλεια γνωστικών και νοητικών λειτουργιών (Kolb, Mohammad & Gibb, 2011).

Στα ίδια πλαίσια, έρευνες έχουν δείξει ότι το 75% του τρόπου με τον οποίο μεγαλώνουμε σχετίζεται με περιβαλλοντικούς και ψυχολογικούς παράγοντες, έναντι του 25% που αποδίδεται στα γονίδιά μας (όπως αναφέρεται στους Μανιωράκη & Ψαρουδάκη, 2008).

Γεγονός που υποδεικνύει ότι ο έλεγχος που έχουμε στη ζωή μας, αλλά και τον τρόπο που γερνάμε, είναι πολύ μεγαλύτερος απ΄ ότι φανταζόμασταν.

Τρόποι ενίσχυσης νευροπλαστικότητας

Η νευροπλαστικότητα επιτρέπει στον εγκέφαλο να προσαρμοστεί σε περιβαλλοντικούς παράγοντες, με τρόπο που δεν μπορεί να προβλεφθεί από το γενετικό προγραμματισμό του ατόμου (Münte, Altenmüller, & Jäncke, 2002). Είναι πιο αποτελεσματική στην εκμάθηση μίας νέας τέχνης ή δραστηριότητας, όταν υπάρχει κάποια δέσμευση σε αυτήν.

Η δέσμευση υποδηλώνει μια αύξηση στην συχνότητα επανάληψης μιας συμπεριφοράς.

Αυτή η αύξηση, κάνει την συγκεκριμένη εμπειρία, σταδιακά, πιο εύκολη να πραγματοποιηθεί, αφού απαιτεί λιγότερη ενέργεια. Ως αποτέλεσμα αυτού, η νέα εμπειρία, δραστηριότητα ή τέχνη, γίνεται προσιτή στο άτομο με τέτοιο τρόπο, ώστε μπορεί να εγκαθιδρυθεί και ως νέος τρόπος ζωής.

Άρα, βασικός σύμμαχος της νευροπλαστικότητας θα μπορούσαμε να πούμε ότι είναι η δέσμευση στην συστηματική επανάληψη της εμπειρίας, η οποία, σε πολλές περιπτώσεις συνδέεται και με την αύξηση της μνημονικής ικανότητας (Kuhn, Popovic & Pezawas, 2014).

Παράδειγμα:

Την πρώτη φορά που μαγειρεύουμε ένα φαγητό, δεν ξέρουμε πώς ακριβώς γίνεται. Κοιτάμε άλλες συνταγές, ρωτάμε κάποιον που ξέρει, αλλά γενικά, θα μπορούσαμε να πούμε ότι δεν είμαστε ακόμα εξοικειωμένοι με την μαγειρική.

Με την επανάληψη, όμως, πολλές φορές υπολογίζουμε με το μάτι την ποσότητα διαφόρων υλικών, γνωρίζουμε πάνω-κάτω την γεύση που θα μας βγάλει το φαγητό, και αισθανόμαστε ότι κατέχουμε με μεγαλύτερη ευκολία πλέον την τέχνη της μαγειρικής.

Δραστηριότητες που ενισχύουν την νευροπλαστικότητα

• Γυμναστική-Σωματική άσκηση
• Εκμάθηση ξένης γλώσσας
• Ζωγραφική/εκμάθηση κάποιου μουσικού οργάνου
• Ταξίδια
• Ανάγνωση

Έρευνες έχουν δείξει ότι ο διαλογισμός και οι πρακτικές ενίσχυσης της ενσυνειδητότητας, επίσης, προκαλούν δομικές μεταβολές στον εγκέφαλο και οδηγούν σε ενίσχυση της υγιούς λειτουργικότητας του ατόμου, και κατ’ επέκταση σε ενίσχυση της νευροπλαστικότητας (Davidson, R. J., & Lutz, A., 2008).

Ωστόσο, η νευροπλαστικότητα δεν έχει πάντα θετικό αντίκτυπο στη ζωή μας.

Υπάρχουν φορές, που μπορεί να λειτουργήσει αρνητικά για τον άνθρωπο, και να οδηγήσει στην εγκαθίδρυση μιας συνήθειας αρνητικής για την ποιότητα ζωής του ανθρώπου (Kolb, Mohammad & Gibb, 2011).

Όπως, η επανάληψη μπορεί να ενεργοποιήσει μια θετική συμπεριφορά, αντίστοιχα, μπορεί να ενεργοποιήσει και μια αρνητική συμπεριφορά. Μάλιστα, ο ψυχολόγος Rick Hanson Ph.D., παρατήρησε ότι «τα αρνητικά ερεθίσματα παράγουν περισσότερη νευρική δραστηριότητα από τα αντίστοιχα θετικά, και γίνονται αντιληπτά πιο εύκολα και πιο γρήγορα».

Κατά συνέπεια, όσο επικεντρωνόμαστε σε κάτι αρνητικό, ενεργοποιούμε κατ’ επανάληψη τους νευρώνες που είναι υπεύθυνοι για την πρόκληση αρνητικότητας.

Αυτό μας καθιστά πιο επιρρεπείς στο να χτίσουμε μια αρνητική παρά μία θετική συμπεριφορά. Έτσι, ένας άνθρωπος που έχει μάθει να γκρινιάζει κάθε μέρα, έχει αυξημένη νευρική δραστηριότητα. Ωστόσο, η γκρίνια τείνει να έχει αρνητικό αντίκτυπο στην ζωή του. Οπότε, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η νευροπλαστικότητα είναι ένα προνόμιο, αλλά μόνο στα σωστά χέρια.

Σύνδεση νευροπλαστικότητας με το στρες & την κατάθλιψη

Άτομα τα οποία πάσχουν από μείζονα καταθλιπτική διαταραχή τείνουν να παρουσιάζουν μειωμένη νευροπλαστικότητα σε σχέση με τον μέσο όρο. Η εφαρμογή και τήρηση της αντικαταθλιπτικής αγωγής συνδέεται με αύξηση της νευροπλαστικότητας του εγκεφάλου αυτών των ασθενών (Albert, 2019).

Μάλιστα, έρευνες έχουν δείξει ότι οι μηχανισμοί που ενεργοποιούνται κατά την δράση της αντικαταθλιπτικής αγωγής, παρουσιάζουν σημαντική συγκάλυψη με τους μηχανισμούς που ενεργοποιούνται κατά την διαδικασία ενίσχυσης της νευροπλαστικότητας του εγκεφάλου (Pittenger & Duman, 2008).

Διάφορα σύγχρονα μηχανήματα, τα οποία προκαλούν εγκεφαλική διέγερση, όπως είναι το rTMS, χρησιμοποιούνται για την θεραπεία της κατάθλιψης, και σχετίζονται με την αύξηση της νευροπλαστικότητας του εγκεφάλου.

Όπως, τα άτομα με μείζονα καταθλιπτική διαταραχή, έτσι και τα άτομα τα οποία έχουν εκτεθεί σε χρόνιο στρες παρουσιάζουν μειωμένη πλαστικότητα του εγκεφάλου και νευρογένεση (Pittenger & Duman, 2008).

Καταλήγοντας, η νευροπλαστικότητα μας υποδεικνύει ότι ο άνθρωπος έχει τη δύναμη να επηρεάσει το μυαλό του, και όχι μόνο το αντίστροφο.

Όπως έλεγε και ο Ισπανός νευροεπιστήμονας, Santiago Ramon y Cajal (1852–1934): «Κάθε άνθρωπος, αν το επιθυμεί, μπορεί να γίνει ο γλύπτης, του δικού του μυαλού».

Η επαναστατική αυτή ανακάλυψη έφερε στο προσκήνιο πολύ σημαντικές πληροφορίες για την κατανόηση εγκαθίδρυσης της συνήθειας, την εξοικείωση με μια συμπεριφορά, την αναζήτηση νέων θεραπειών για την αντιμετώπιση της σκλήρυνσης κατά πλάκας, του Parkinson, της αϋπνίας ή και ανάπλασης του εγκεφάλου μετά από κάποια γνωστική βλάβη ή και χειρουργείο.

Παράλληλα, ελπίζουμε οι νέες έρευνες να ρίξουν περισσότερο φως στην θεραπεία διαφόρων ψυχολογικών διαταραχών, εκμεταλλευόμενες τις νέες γνώσεις και πληροφορίες, για την νευροπλαστικότητα.

Πηγή: What Is Neuroplasticity?