Αναγνώριση προσώπων και προσωπαγνωσία

Ακρόαση άρθρου......

Η αναγνώριση των ανθρώπων από τα πρόσωπά τους είναι κάτι που όλοι κάνουμε σχεδόν αυτομάτα. Όταν όμως οι ερευνητές επιχείρησαν να αναλύσουν το φαινόμενο, βρήκαν ότι στην πραγματικότητα η αναγνώριση προσώπων περιλαμβάνει μια ποικιλία από πολύ σύνθετα έργα.

Για παράδειγμα, μπορούμε να αναγνωρίσουμε το ίδιο πρόσωπο πολλά χρόνια αργότερα, αν και τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του μεταβλήθηκαν με το χρόνο. Επίσης, δε δυσκολευόμαστε στην αναγώριση του ίδιου προσώπου, ακόμη κι αν προβάλει εντελώς διαφορετικές συναισθηματικές εκφράσεις. Ίσως κάτι τέτοιο να φαίνεται εύκολο, αλλά αν προγραμματίζαμε έναν υπολογιστή να εκτελέσει ένα παρόμοιο έργο, θα ήταν πράγματι εξαιρετικά δύσκολο, διότι τα ανθρώπινα πρόσωπα είναι εξαιρετικά εύπλαστα και μεταβλητά.

Πώς αναγνωρίζουμε πρόσωπα

Μιλώντας γενικά για την αναγνώριση, θα λέγαμε ότι βασιζόμαστε περισσότερο στα χαρακτηριστικά του άνω μέρους του προσώπου, όπως τα μαλλιά ή τα μάτια. Εντούτοις, ο Haig (1984) έδειξε ότι ο τρόπος με τον οποίο συνδυάζονται αυτά τα χαρακτηριστικά είναι εξίσου σημαντικός.

Χρησιμοποιώντας μια επίδειξη σε υπολογιστή η οποία μπορούσε να τροποποείται, ο Haig έδειξε ότι αρκεί μια ελαφριά μόνο αλλαγή στη χωρική διάταξη των χαρακτηριστικών για να επηρεάσει την αναγνώριση ή μη ενός προσώπου.

Κατά την αναγνώριση προσώπων που μας είναι οικεία φαίνεται ότι χρησιμοποιούμε ένα συνδυασμό περιγραφών, ορισμένες από τις οποίες έχουν σχέση με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά του ίδιου του προσώπου και άλλες από αυτές σχετίζονται με τη χωρική διάταξη.

Ο Ellis και οι συνεργάτες του (1979) βρήκαν ότι όταν οι άνθρωποι αναγνωρίζουν οικεία πρόσωπα, τείνουν να επικεντρώνονται κυρίως στα εσωτερικά χαρακτηριστικά ενός προσώπου, όπως μάτια, μύτη και στόμα. Όταν αναγνωρίζουν άγνωστα πρόσωπα, ωστόσο, επικεντρώνονται περισσότερο στα εξωτερικά χαρακτηριστικά όπως τα μαλλιά και το πηγούνι.

Στην πραγματικότητα, φαίνεται ότι αναγνωρίζουμε οικεία και άγνωστα πρόσωπα με εντελώς διαφορετικούς τρόπους, εμπλέκοντας διαφορετικούς γνωστικούς μηχανισμούς.

Μονάδες αναγνώρισης προσώπων

Οι Bruce & Young (1986) διατύπωσαν την άποψη ότι αναπτύσσουμε μια μονάδα αναγνώρισης προσώπων για κάθε πρόσωπο που γνωρίζουμε. Τα πρόσωπα των ξένων δε διαθέτουν μονάδα αναγνώρισης, κι έτσι πρέπει να στηριχθούμε σε πιο περιγραφικά κριτήρια (όπως τα μαλλιά) για να καταλάβουμε αν έχουμε ξαναδεί αυτό το πρόσωπο (ή μια εικόνα του).

Αυτό μπορεί να εξηγήσει το γιατί δεν προσέχουμε συνήθως τις φυσιογνωμικές οιμοιότητες μεταξύ των φίλων μας, αν και συχνά παρατηρούμε ξένους που μοιάζουν με ανθρώπους που γνωρίζουμε.

Για κάθε φίλο διαθέτουμε μια ειδική, ανεξάρτηση μονάδα αναγνώρισης, η οποία είναι αρκετή από μόνη της. Τα πρόσωπα όμως των ξένων είναι δυνατόν να διεγείρουν άλλες μονάδες αναγνώρισης, διότι δε διαθέτουν μία δική τους.

Μια μονάδα ανάγνωρισης προσώπων αυτής της μορφής μπορεί επίσης να περιλαμβάνει τη βαθύτερη γνώση που έχουμε σχετικά με αυτό το πρόσωπο και ίσως τα αισθήματά μας για αυτό, όπως το αν μας είναι συμπαθητικό ή ανεπιθύμητο. Αυτή η σημασιολογική πληροφορία φτάνει σ' εμάς πολύ γρήγορα όταν βλέπουμε κάποιον που γνωρίζουμε, ενώ η ανάμνηση του ονόματός του μπορεί να απαιτήσει περισσότερο χρόνο!

Τα ονόματα και η αναγνώριση προσώπων

Οι Bruce & Valentine (1985) έδειξαν ότι ούτε τα ονόματα είναι πολύ καλά για την «υποστήριξη» της αναγώρισης: οι άνθρωποι μπορούν να αναγνωρίσουν γρήγορα ένα πρόσωπο αν δουν προηγουμένως άλλη εικόνα του, ακόμη κι αν αυτή η εικόνα τραβήχτηκε από διαφορετική γωνία. Η πρόσφατη αναφορά του ονόματος του προσώπου δεν αυξάνει την ταχύτητα αναγνώρισής του.

Από αυτήν και πολλές παρόμοιες μελέτες, οι Bruce & Young πρότειναν ότι η απόδοση ονομάτων σε πρόσωπα γίνεται πρώτα μέσω άλλων σημασιολογικών πληροφοριών: δε διαθέτουμε μια άμεση, αυτόματη σύνδεση ανάμεσα στο όνομα και στο πρόσωπο. Αντιθέτως, έχουμε ένα σύνδεσμο ανάμεσα στην αναγνώριση ενός προσώπου και στη γνώση σχετικά με αυτό το πρόσωπο: είναι δυνατόν να γνωρίζουμε το λόγο που μας ενδιαφέρει κάποιος, χωρίς να ξέρουμε πώς ονομάζεται.

Άνθρωποι που κρίνουν ότι η μνήμη ονομάτων είναι σημαντική για τη δουλειά τους συχνά υιοθετούν κάποιες έκδηλες μνημονικές στρατηγικές, οι οποίες τους επιτρέπουν να σχηματίσουν πολύ γρήγορα ανεξάρτητους συνδέσμους μεταξύ προσώπων και ονομάτων. Πρέπει, όμως, να επισημανθεί ότι αυτό είναι κάτι το οποίο οι άνθρωποι πρέπει να διδαχθούν από μόνοι τους και όχι κάτι που έρχεται φυσικά.

Κοιτάζουμε τα πρόσωπα για κάθε είδους διαφορετικούς σκοπούς. Παραδείγματος χάρη, για να αναγνωρίζουμε φίλους και να κάνουμε κρίσεις σχετικές με ξένους, για να ρυθμίζουμε τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις μας αναλύοντας τις εκφράσεις των προσώπων.

Προσωπαγνωσία

Οι Bruce & Young πρότειναν ότι αυτές οι λειτουργίες είναι χωριστές ή μία από την άλλη και συνεπάγονται διαφορετικές διεργασίες με ανεξάρτητους συνδέσμους με το γενικό γνωστικό σύστημά μας.

Μέρος των μαρτυριών για αυτή την ιδέα έρχεται από τη μελέτη ανθρώπων με κλινικές διαταραχές σε σχέση με την ικανότητά τους να αναγνωρίζουν πρόσωπα.

Μια τέτοια διαταραχή είναι γνωστή με τον όρο προσωπαγνωσία.

Σε μια μελέτη τους, οι Bruyer et al. (1983) παρακολούθησαν έναν ασθενή ο οποίος ήταν σε θέση να αντιγράφει ζωγραφιές προσώπων και να αναγνωρίζει αν ένα σύνολο φωτογραφιών τραβηγμένων από διαφορετικές γωνίες ήταν του ίδιου προσώπου. Παρ' όλα αυτά ο ασθενής δεν μπορούσε να αναγνωρίσει τα πρόσωπα ανθρώπων που γνώριζε. 

Αντιθέτως, ένας ασθενής, ο οποίος μελετήθηκε από τους Malone et al. (1982), δεν είχε πρόβλημα αναγώρισης οικείων προσώπων, αλλά δεν μπορούσε να ταιριάξει φωτογραφίες άγνωστων ανθρώπων που τραβήχτηκαν από διαφορετικές γωνίες ή με ελαφρώς διαφορετικές εκφράσεις.

Οι Shutleworth et al. (1982) μελέτησαν έναν ασθενή ο οποίος ήταν εντελώς ανίκανος να αναγνωρίσει οικεία πρόσωπα, αλλά δεν αντιμετώπιζε κανένα πρόβλημα στην αναγνώριση εκφράσεων του προσώπου. Όλες αυτές οι κλινικές μαρτυρίες φαίνεται να υποδηλώνουν ότι η αναγνώριση προσώπων εμπλέκει πολλά αντιληπτικά συστήματα επεξεργασίας και όχι μόνον ένα.

Αντίδραση των βρεφών στα πρόσωπα

Ασφαλώς η τάση μας να αντιδρούμε σε πρόσωπα φαίνεται ότι είναι πολύ βασική: ακόμη και τα βρέφη αντιδρούν σε ερεθίσματα που μοιάζουν με πρόσωπα. Οι Goren et al. (1975) έδειξαν ότι βρέφη, μόλις εννέα λεπτά μετά τη γέννησή τους, μπορούσαν να στρέψουν το κεφάλι τους και τα μάτια τους για να ακολουθήσουν ένα κινούμενο πρότυπο που έμοιαζε με πρόσωπο, αλλά ήταν λιγότερο πιθανό να κάνουν το ίδιο για έναν ερεθισμό στον οποίο τα χαρακτηριστικά ήταν μπερδεμένα.

Τέτοιος πρώιμος προγραμματισμός υποδηλώνει ότι η προσοχή στα πρόσωπα είναι πράγματι μια πολύ βασική δεξιότητα.

Ο Bruce (1988) πρότεινε ότι μια απλή αναπαράσταση ενός προσώπου, η οποία περιλαμβάνει ίσως μόνο δύο κουκίδες και μια γραμμή τραβηγμένη κατάλληλα, μπορεί να αναπαριστά το «πρωταρχικό» σχέδιο ενός προσώπου κατά τον ίδιο τρόπο που οι ραβδοειδείς μορφές σύμφωνα με τον Marr αναπαριστούν τα αντικείμενα.

Αυτό μπορεί να σημαίνει ότι μια τέτοια νοερή εικόνα θα είναι μια από τις βασικότερες μορφές στην αποκωδικοποίηση οπτικών εικόνων και, κατά συνέπεια, δε θα πρέπει ίσως να προκαλεί έκπληξη το γεγονός ότι τα βρέφη ειναι τόσο προετοιμασμένα να αντιδρούν σε αυτήν.

Εξελικτική διαδικασία και αναγνώριση προσώπων

Επιπλέον, έχει μεγάλη αξία για την επιβίωση οποιουδήποτε κοινωνικού ζώου να είναι ικανό να αναγνωρίζει πρόσωπα του είδους του: αν είστε αβοήθητοι και εξαρτημένοι από άλλους, είναι χρήσιμο να μπορείτε να διακρίνετε εκείνα τα μέλη του περιβάλλοντός σας τα οποία είναι πιθανότερο να σας φροντίσουν!

Η αναγνώριση ανθρώπων που έχετε συναντήσει προηγουμένως, ωστόσο, συνεπάγεται τη χρήση πληροφοριών διαφορετικού είδους: μνήμες της παρελθούσας εμπειρίας μας, γνώση ότι παρατηρούνται αλλαγές με το χρόνο και επίσης, ορισμένες φορές, το κοινωνικό πλαίσιο στο οποίο τους συναντούμε.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Εισαγωγή στην ψυχολογία που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Πεδίο.