Δημιουργικότητα και ψυχική διαταραχή: Η περίπτωση της Βιρτζίνια Γουλφ

Ακρόαση άρθρου......

Η ψυχική ασθένεια αποτελεί ένα μοτίβο σκέψης ή συμπεριφοράς, η οποία προκαλεί πόνο ή και δυσλειτουργία και καθορίζεται γενικά από τον τρόπο με τον οποίο ένα άτομο σκέφτεται, αισθάνεται, συμπεριφέρεται. Σχετίζεται τόσο με συγκεκριμένες περιοχές ή λειτουργίες του εγκεφάλου και του υπόλοιπου νευρικού συστήματος, όσο και με το κοινωνικό-πολιτισμικό πλαίσιο που αυτή εκδηλώνεται.

Ψυχική ασθένεια

Η αναγνώριση και η κατανόηση των ψυχικών διαταραχών έχει τροποποιηθεί με το πέρασμα των χρόνων και υπάρχουν ακόμη ποικίλοι ορισμοί, αποτιμήσεις και ταξινομήσεις.

Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (ΠΟΥ), πάνω από το 1/3 των ανθρώπων παγκοσμίως αναφέρουν προβλήματα μία φορά στη ζωή τους, τα οποία ταιριάζουν με τα κριτήρια διάγνωσης ενός ή περισσότερων από τις πιο συχνές ψυχικές διαταραχές.

Τα αίτια των ψυχικών διαταραχών ποικίλλουν και σε κάποιες περιπτώσεις δεν είναι απολύτως ξεκάθαρα.

Το στίγμα και η διάκριση, μπορούν να δυσχεράνουν την ψυχική υγεία των ατόμων, κάτι το οποίο οδηγεί σε διάφορες κοινωνικές κινητοποιήσεις σε μία προσπάθεια αύξησης της κατανόησης να αντικρούσουν τον κοινωνικό αποκλεισμό.  

Τα 2 Δέλτα: Διαταραχή & Δημιουργικότητα

Πολυάριθμες μελέτες έχουν δείξει κάποια συσχέτιση μεταξύ των δημιουργικών – καλλιτεχνικών επαγγελμάτων και των ψυχικών νόσων, συμπεριλαμβανομένων της διπολικής διαταραχής, της σχιζοφρένειας, της κατάθλιψης. 

Η συσχέτιση μεταξύ των διαταραχών και της δημιουργικότητας εμφανίστηκε για πρώτη φορά στη λογοτεχνία το 1970, αλλά η ιδέα ενός συνδέσμου μεταξύ της «φρενίτιδας» και «ιδιοφυΐας» είναι πολύ παλαιότερη και χρονολογείται τουλάχιστον από την εποχή του Αριστοτέλη.

Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι η δημιουργικότητα προήλθε από τους θεούς, και ιδίως από τις Μούσες, τις μυθικές προσωποποιήσεις των τεχνών και των επιστημών, που ήταν εννέα θυγατέρες του Δία. Η ιδέα ενός πλήρους έργου τέχνης που αναδύεται χωρίς συνειδητή σκέψη ή προσπάθεια, ενισχύθηκε σαν άποψη στην Ρομαντική εποχή. 

Έχει επίσης προταθεί ότι υπάρχει μια ιδιαίτερη συσχέτιση μεταξύ της δημιουργικότητας και της διπολικής διαταραχής, ενώ η μείζονα καταθλιπτική διαταραχή φαίνεται να είναι πολύ πιο συχνή μεταξύ των θεατρικών συγγραφέων, μυθιστοριογράφων, βιογράφων, και καλλιτεχνών.

Μια μελέτη από τον ψυχολόγο J. P. Rushton (1990) βρήκε ότι η δημιουργικότητα συσχετίζεται με την ευφυΐα και την ψυχωτική προδιάθεση. Επίσης, η K. R. Jamison (1990) συνοψίζει μελέτες των διαταραχών της διάθεσης σε ένα πλήθος συγγραφέων, ποιητών και καλλιτεχνών.

Εντοπίζει τις διαταραχές της διάθεσης σε διάσημους συγγραφείς και καλλιτέχνες όπως η V. Woolf (η οποία πνίγηκε, πάσχουσα από καταθλιπτικό επεισόδιο), ο συνθέτης Robert Schumann (ο οποίος πέθανε σε ψυχιατρικό ίδρυμα), ενώ εντοπίζει ψυχοπαθολογία ακόμη και στον περίφημο εικαστικό Michelangelo.         

Η ζωή & το έργο της Virginia Woolf 

Η Virginia Woolf (1882-1941), υπήρξε σπουδαία Αγγλίδα μυθιστοριογράφος και δοκιμιογράφος, που θεωρήθηκε πρωτοπόρος και νεοτερίζουσα λογοτέχνης τον 20ό αιώνα και μια από τους μέγιστους καινοτόμους στην αγγλική γλώσσα. Τα μυθιστορήματά της διακρίνονται για το ψυχολογικό τους βάθος και το εκφραστικό τους ύφος.

Εδώ και αρκετά χρόνια έχει εκδηλωθεί ένα ιδιαίτερο ενδιαφέρον γύρω από το πρόσωπο της μυθιστοριογράφου, δοκιμιογράφου και κριτικού V.Woolf.

Από τη μέρα που επέλεξε να δώσει τέλος στη ζωή της κι έπειτα, αλλά και κυρίως μετά το ’60 με το ξέσπασμα του γυναικείου κινήματος, πολλά είναι αυτά που έχουν γραφτεί, συζητηθεί και αναλυθεί, προσπαθώντας να ερμηνεύσουν και να οικειοποιηθούν κομμάτια ή το σύνολο του έργου της και των απόψεών της. Έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς διάφορες αναλύσεις σχετικά με την ίδια που την προσεγγίζουν από σκοπιές φεμινιστικές, ψυχαναλυτικές, λογοτεχνικές.

Η παιδική ηλικία της Βιρτζίνια Γουλφ

Η παιδική ηλικία βρίσκεται στο επίκεντρο του έργου της Woolf, αποτελώντας την αρχή των ψυχικών της τραυμάτων, με το θάνατο των γονιών της να τη σημαδεύουν με διαφορετικούς τρόπους.

Έχασε την πολυαγαπημένη μητέρα της σε ηλικία 9 ετών, κάτι το οποίο της κόστισε αρκετά. Με τον πατέρα της από την άλλη, δεν τα πήγαιναν πολύ καλά, καθώς σε εκείνον η Virginia, έβλεπε έναν καταπιεστικό πατριάρχη που προκαλούσε δυστυχία στις γυναίκες που τον περιτριγυρίζουν, χωρίς και ο ίδιος να παρουσιάζει καμία δυνατότητα προσωπικής ευτυχίας.

Το έργο της «Στο φάρο» (To The Lighthouse, 1927), αποτελεί μια πολύ καλή περιγραφή και εμβάθυνση στη σχέση της με τους γονείς της.

Πάντως η δυσφορία που της προκαλούσε ο πατέρας της, οφείλεται και στο ότι δεν της έδωσε την δυνατότητα να σπουδάσει, όπως έκανε με τους αρσενικούς απογόνους του. Αυτό είναι κάτι που η Virginia δεν του συγχώρησε ποτέ και που σαν ζήτημα διαφυλικής διάκρισης το ξανασυναντάμε στο «Ένα δικό σου δωμάτιο» (A Room of One's Own, 1929), το πιο έντονα «φεμινιστικό» από τα έργα της.

Με τα αδέρφια της επίσης οι σχέσεις της ήταν πολύ έντονες. Με την κατά τρία χρόνια μεγαλύτερή της αδερφή Βανέσσα είχαν μια σχέση πολύ δυνατή αλλά και κάπως οριακή, με τον ανταγωνισμό και τον πλατωνικό ερωτισμό της. Πρόκειται για ένα πρόσωπο που την σημάδεψε και την ακολούθησε σ’ όλη της την ζωή.

Η σχέση της Βιρτζίνια με τα ετεροθαλή αδέρφια της

Από την άλλη με τα δύο ετεροθαλή αδέρφια της, η σχέση της δεν ήταν τόσο ιδανική. Και τα δύο αδέρφια είχαν επιδιώξει και πραγματοποιήσει με δική τους πρωτοβουλία το να μυήσουν τη Virginia στον κόσμο της σεξουαλικότητας.

Η πρώτη ανάμνηση που είχε η συγγραφέας μέχρι και το θάνατό της ήταν από την ηλικία των 5 ετών, καθώς θυμάται την αίσθηση των χεριών του ενός ετεροθαλή αδερφού της να την χαϊδεύουν σε όλο της το σώμα. Αλλά και ο δεύτερος ετεροθαλής αδερφός της, ήταν αποφασισμένος κατά την εφηβεία να της διδάξει τις σχέσεις των δύο φύλων.

Αφού άρχισε να την συνοδεύει στις πρώτες της κοσμικές εξόδους και εκδηλώσεις και να της δίνει συμβουλές για το πώς να ντυθεί, στο τέλος της κάθε βραδιάς αισθανόταν μάλλον ότι είχε το δικαίωμα να απαιτήσει την αμοιβή του. Η Virginia περιγράφει αυτόν τον αδερφό που φαίνεται να της ενέπνεε μεγάλο θαυμασμό όταν ήταν παιδί, προτού εξελιχθεί η σχέση τους έτσι, ως ένα «πλάσμα που η φύση είχε προικίσει μ’ ένα ζωώδες σφρίγος αλλά είχε ξεχάσει να το εφοδιάσει με μυαλό».

Ο γάμος της Virginia Woolf

Αυτές οι αναμνήσεις φαίνεται πως ήταν καθοριστικές για την ευαίσθητη και ταραγμένη ιδιοσυγκρασία της Virginia, καθώς διαδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στην διαμόρφωση της αντίληψής της για την πατριαρχική οργάνωση της κοινωνίας, αλλά και για τις ερωτικές σχέσεις της με τους άντρες μετέπειτα, οι οποίες ήταν από περιορισμένες ως ανύπαρκτες.

Ο άνθρωπος που γνώρισε μεγαλώνοντας και που τη συντρόφευσε σε όλη την υπόλοιπη ζωή της, ήταν ο Leonard Woolf, ο οποίος ήταν ένας μάλλον μοναχικός και πειθαρχημένος άνθρωπος. Η συμπάθεια μεταξύ τους ήταν εξαρχής αμοιβαία, αλλά η επιλογή του γάμου τους οχτώ χρόνια μετά την πρώτη τους γνωριμία ήταν περισσότερο προϊόν ώριμης σκέψης, παρά ερωτικού ενθουσιασμού.

Η Virginia ήταν ξεκάθαρη μαζί του εξαρχής για το ότι δεν νιώθει μεγάλη έλξη προς το ανδρικό φύλο, ωστόσο η σχέση τους ήταν πολύ δυνατή και διακόπηκε με τον εκούσιο θάνατο της Virginia μετά από 29 χρόνια. Αυτός ο γάμος, που σε ένα βαθμό έγινε και για λόγους κοινωνικής ευπρέπειας, στάθηκε ένα από τα σημαντικότερα καταφύγια της Virginia απέναντι στους δαίμονες που την πολιορκούσαν.

Το γράμμα της Βιρτζίνια στον σύζυγό της

Το τελευταίο γράμμα προς το σύζυγό της, που άφησε πίσω της η Virginia στις 28 Μαρτίου του 1941, έγραφε:  

«Αισθάνομαι σίγουρα πως τρελαίνομαι πάλι. Αισθάνομαι ότι δε μπορούμε να ξαναπεράσουμε άλλον ένα σαν εκείνους τους φοβερούς χρόνους. Και δεν θα συνέλθω ξανά τούτη τη φορά. Αρχίζω ν' ακούω φωνές και δε μπορώ να συγκεντρωθώ. Έτσι κάνω εκείνο που μου φαίνεται καλύτερο για όλους μας. Μου 'χεις δώσει τη μέγιστη δυνατή ευτυχία.

Ήσουν με κάθε τρόπο όλα αυτά που κανείς δε θα μπορούσε να 'ναι. Δε γνωρίζω δυο ανθρώπους που θα μπορούσαν να είναι ευτυχέστεροι, μέχρι που με χτύπησε τούτη η φοβερή αρρώστια.

Δεν μπορώ να την παλέψω άλλο. Ξέρω ότι χαλώ τη ζωή σου, που χωρίς εμένα θα μπορούσες να κάνεις. Και το ξέρεις πως το ξέρω. Βλέπεις δεν μπορώ μήτε να γράψω... ακόμη κι αυτό. Δε μπορώ να διαβάσω. Θέλω να πω πως οφείλω όλη την ευτυχία της ζωής μου σε σένα. Ήσουν ολότελα υπομονετικός μαζί μου και καλός σ' απίστευτο βαθμό.

Θέλω να σ' το πω αυτό -ο καθένας το ξέρει. Αν κάποιος θα μπορούσε να μ' είχε σώσει, αυτός θα 'σουν εσύ. Όλα έχουνε χαθεί για μένα μα βεβαιώνω για την καλοσύνη σου. Δεν μπορώ να συνεχίσω να χαλώ τη ζωή σου άλλο. Δεν σκέφτομαι ότι δυο άνθρωποι θα μπορούσαν να 'ναι ευτυχέστεροι απ' όσο ήμασταν εμείς».

Πιθανή διάγνωση

Είναι αρκετά δύσκολο να καταλήξει κανείς από τι ακριβώς έπασχε και τι βασάνιζε την V. Woolf μέχρι και το τέλος της ζωής της. Σήμερα η διάγνωσή της θα αναφερόταν μάλλον σε διπολική διαταραχή. Χαρακτηριστικά συμπτώματα της ασθένειάς της ήταν οι έντονες εναλλαγές διάθεσης με την μορφή επεισοδίων μανίας ή κατάθλιψης και με τα οποία η ίδια ήταν αναγκασμένη να περάσει όλη τη ζωή της, χωρίς κανένας γιατρός να καταφέρει ποτέ να την ανακουφίσει.

Και αυτό που έχει σημασία, πέρα από την πολύχρονη ψυχική ταλαιπωρία που την οδήγησε στο θάνατο, είναι ότι από το 1904, όταν αποπειράθηκε ν’ αυτοκτονήσει πέφτοντας απ’ το παράθυρο, κι έπειτα το περιβάλλον γύρω της τη θεωρούσε «τρελή». Αυτό τόσο στις σχέσεις της με το στενό της περιβάλλον όσο και σε σχέση με τη φήμη της.

Όπως είναι λογικό η εμπειρία της ασθένειας επηρέασε τον τρόπο γραφής της, αφού συχνά στα μυθιστορήματά της παρουσιάζει τη σύγχυση του σύγχρονου ανθρώπου και την σύγκρουση ανάμεσα στην εξωτερική πραγματικότητα και στην εσωτερική.

Μια σύνοψη για την Virginia Woolf

Αυτό όμως που συχνά παραβλέπεται είναι ότι ήταν μια πολύ δυναμική γυναίκα, που πάλεψε με την καταστροφική της πλευρά όσο μπορούσε, που είχε έναν μοναδικό τρόπο ν’ απολαμβάνει τη ζωή, αλλά και να μεταμορφώνει την κόλασή της σε δημιουργία. Έτσι κι αλλιώς είναι δύσκολο στην δική της περίπτωση όπως και σε τόσες άλλες, το να διαχωρίσει κανείς τη σπίθα που πυροδοτούσε την ευφυΐα της, από αυτήν που πυροδότησε την έκρηξη που την παρέσυρε στον χαμό της.

Το σημαντικότερο είναι ότι αρνήθηκε να ταιριάξει σε οποιαδήποτε νόρμα, σε οποιοδήποτε καλούπι που θα την υποχρέωνε να μείνει στάσιμη και να προσαρμοστεί στα χαρακτηριστικά ενός μονοδιάστατου ανθρώπου. Αρνήθηκε τον ρόλο του απομακρυσμένου από την κοινωνία καλλιτέχνη, τον ρόλο της υποταγμένης συζύγου, της παραιτημένης ψυχασθενούς, της αγκυλωμένης θεωρητικά φεμινίστριας, της ομοκανονικής λεσβίας.

Το πρωί της 18ης Μαρτίου του 1941 σε ηλικία 59 ετών, η Virginia Woolf περπάτησε μέχρι τον ποταμό Ουζ, λίγο πιο μακριά απ’ το σπίτι της. Όταν έφτασε στις όχθες, άρπαξε μια χούφτα από πέτρες και γέμισε τις τσέπες των ρούχων της. Ατάραχη, μπήκε στο ποτάμι και πνίγηκε. Το σώμα της, παρασυρμένο από τα νερά, βρέθηκε 20 μέρες μετά.

Διαβάστε ακόμη στο Psychology.gr, περισσότερα άρθρα που σχετίζονται με τη δημιουργικότητα και την ψυχική ασθένεια:
Σχετίζεται στ' αληθεια η ψυχική ασθένεια με τη δημιουργικότητα; 
Δημιουργικότητα και ψυχική ασθένεια.

Βιβλιογραφία 

Gish, R. (1973). Virginia Woolf, a Biography.
Black, N. (2018). Virginia Woolf as feminist. Cornell University Press.  
Lauronen, E., Veijola, J., Isohanni, I., Jones, P. B., Nieminen, P., & Isohanni, M. (2004). Links between creativity and mental disorder. Psychiatry: Interpersonal and Biological Processes, 67(1), 81-98.