Εσύ πώς αντιδράς στα συναισθήματά σου;

Ακρόαση άρθρου......

Βασικό κομμάτι του εαυτού και της προσωπικότητάς μας είναι τα συναισθήματά μας, ή μάλλον ο τρόπος με τον οποίο τα επεξεργαζόμαστε. Η επεξεργασία των συναισθημάτων περιλαμβάνει αρχικά την αναγνώριση τους, καθώς και το όνομα που τους δίνουμε (για παράδειγμα: αισθάνομαι θυμό, λύπη, ευφορία, άγχος κλπ.).

Επεξεργασία συναισθημάτων

Δεύτερον, περιλαμβάνει τις προσπάθειες να μειώσουμε την ένταση ή ακόμα και να καταστείλουμε ολοκληρωτικά ένα συναίσθημα ή κάποιες φορές ακόμα και να το μεγιστοποιήσουμε. Περιλαμβάνει, επίσης, την ενεργοποίηση της ετοιμότητας και των στρατηγικών επίλυσης προβλημάτων που διαθέτουμε, την έκφραση του συναισθήματος, την απόσπαση της προσοχής από αυτό, την στήριξη σε κοντινούς ανθρώπους και τέλος την πιθανή εξέταση σκέψεων πίσω από αυτά τα συναισθήματα.

Η επεξεργασία των συναισθημάτων είναι επομένως μία περίπλοκη διαδικασία, ξεχωριστή και μοναδική για το κάθε άτομο, η οποία μπορεί να λάβει διάφορες μορφές και επηρεάζεται από πλήθος παραγόντων.

Κάποιοι άνθρωποι έχουν μάθει να επεξεργάζονται με δυσλειτουργικό τρόπο τα αρνητικά συναισθήματα με αποτέλεσμα την πρόκληση μεγαλύτερης από την αρχική δυσφορίας ή και διάφορων ψυχικών προβλημάτων, καθώς έχει αποδειχθεί ερευνητικά η σύνδεση μεταξύ κάποιων δυσλειτουργικών στρατηγικών αντιμετώπισης συναισθημάτων με προβλήματα άγχους και κατάθλιψης.

Στο άρθρο αυτό θα μιλήσουμε, λοιπόν, για αυτούς τους δυσλειτουργικούς και μη τρόπους επεξεργασίας των συναισθημάτων και συγκεκριμένα με αφορμή το άρθρο του Leahy, το οποίο παρατίθεται παρακάτω.

Αποκτήστε το βιβλίο Η Σχολή των θεών, από το εξειδικευμένο βιβλιοπωλείο ψυχολογίας του Psychology.gr

Συναισθηματικά σχήματα

Ο Robert L. Leahy, λοιπόν, ψυχολόγος, πρόεδρος του Αμερικανικού Ινστιτούτου Γνωστικής Θεραπείας στη Νέα Υόρκη και καθηγητής ψυχολογίας στο τμήμα ψυχιατρικής του Weill Cornell Medical College, μίλησε εκτενώς για τα «συναισθηματικά σχήματα» (emotional schemas), δηλαδή τις ιδέες και τις στρατηγικές που εφαρμόζουμε ως απάντηση σε ένα συναίσθημα, με άλλα λόγια το τι σκεφτόμαστε και τι πιστεύουμε για τα συναισθήματά και πώς τα αντιμετωπίζουμε κάθε φορά που προκύπτουν.

Στο άρθρο του υπάρχει ένα πολύ χρήσιμο διάγραμμα σχετικά με αυτό (Figure I. Metacognitive schematic of emotions), το οποίο αξίζει να αναλύσουμε.

Καθημερινά, λόγω κάποιων περιστάσεων ή εμπειριών, βιώνουμε κάποια αρνητικά συναισθήματα, όπως άγχος, θυμός, λύπη ή ακόμα και σεξουαλικής χροιάς. Σε πρώτη φάση επικεντρώνουμε την προσοχή μας στο εκάστοτε συναίσθημα και έπειτα ακολουθούμε κάποια στρατηγική προσέγγισης, αντιμετώπισης ή γενικότερα επεξεργασίας του συναισθήματος.

Κάποιοι άνθρωποι έχουν την τάση να καταφεύγουν σε αρνητικές ερμηνείες των συναισθημάτων τους σε μία προσπάθεια κατανόησης και αντιμετώπισής τους. Εδώ, λοιπόν, προτείνονται 14 διαστάσεις των συναισθηματικών σχημάτων, στις οποίες θα αναφερθούμε συνοπτικά. Κατά πάσα πιθανότητα, οι περισσότεροι από εμάς ταυτιζόμαστε σε έναν βαθμό με κάποια από αυτά τα σχήματα, τα οποία ενδέχεται να χαρακτηρίζουν τον προσωπικό τρόπο επεξεργασίας των συναισθημάτων μας.

Επικύρωση συναισθημάτων

Ένα από αυτά τα σχήματα είναι η επικύρωση από τους άλλους: πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι έχουν ένα κοινό που μπορεί να προσλαμβάνει τα συναισθήματά τους, να τα κατανοεί, να τα αποδέχεται και να τα επικυρώνει ή και το αντίθετο. Αυτό το σχήμα φαίνεται από φράσεις όπως «οι άλλοι καταλαβαίνουν και αποδέχονται τα συναισθήματά μου» ή αντίστροφα «κανείς δεν νοιάζεται για τα συναισθήματά μου», «κανείς δεν καταλαβαίνει πώς νιώθω».

Η επικύρωση των συναισθημάτων από σημαντικούς άλλους, η επιβεβαίωση δηλαδή ότι τα συναισθήματά μας είναι έγκυρα και ότι είναι λογικό να νιώθουμε έτσι, είναι υψίστης σημασίας για την απο- παθολογικοποίηση των συναισθημάτων αυτών.

Αν, για παράδειγμα, κάποιος γονέας συνεχώς ακύρωνε τα συναισθήματα του παιδιού του λέγοντας του ότι δεν πρέπει να νιώθει έτσι ή ότι είναι υπερβολικό, κατά πάσα πιθανότητα θα δημιουργήσει έναν ενήλικα που δεν αποδέχεται τα συναισθήματά του, τα καταπιέζει μέχρι να καταλήξουν σε συσσωρευμένη θλίψη, άγχος ή κάποιου άλλους είδους ψυχικής δυσφορίας.

Ερμηνεία των συναισθημάτων

Το νόημα που έχουν τα συναισθήματά μας, το κατά πόσο δηλαδή βγάζουν νόημα για εμάς τους ίδιους είναι επίσης πολύ σημαντικό για την διεργασία των συναισθημάτων. Για παράδειγμα, φράσεις όπως «νιώθω ότι τα συναισθήματά μου προκύπτουν από το πουθενά», «πιστεύω ότι τα συναισθήματά μου είναι παράξενα» ή απλώς «δεν καταλαβαίνω τα συναισθήματά μου, δεν βγάζουν νόημα» αντανακλούν την δυσκολία κάποιων ανθρώπων να βρουν ένα νόημα, μία εξήγηση για το εκάστοτε συναίσθημα με αποτέλεσμα συχνά να τα παρερμηνεύουν.

Άτομα με έντονο άγχος, για παράδειγμα, τείνουν να προσδίδουν μία καταστροφική χροιά στα συναισθήματά τους ερμηνεύοντάς τα κάποιες φορές ως ένδειξη ότι «το χάνουν», ότι τρελαίνονται, ενώ πολύ συχνά παθολογικοποιούν τα συναισθήματά τους πιστεύοντας ότι δεν θα έπρεπε να αισθάνονται έτσι. Φυσικά, αυτός ο τρόπος ερμηνείας των συναισθημάτων αυξάνει περαιτέρω το άγχος δημιουργώντας έναν ατέρμονο φαύλο κύκλο.

Ενοχή και ντροπή για τα συναισθήματα

Ενοχή και ντροπή για τα συναισθήματα: «είναι λάθος να αισθάνομαι έτσι», «ντρέπομαι για αυτά που νιώθω», «δεν θα έπρεπε να έχω αυτά τα συναισθήματα» και άλλες παρόμοιες φράσεις συνδέονται με πλήθος ψυχικών προβλημάτων, ιδίως με την κατάθλιψη, όπου τα άτομα αυτά, έχοντας ήδη έντονο το αίσθημα της αυτοκριτικής, ντρέπονται ακόμα και για το γεγονός ότι έχουν κατάθλιψη.

Η ντροπή επίσης συνοδεύει συχνά συναισθήματα επιθετικού ή σεξουαλικού περιεχομένου και αντίστοιχες φαντασιώσεις, τις οποίες κάποιοι άνθρωποι θεωρούν ανήθικες και καταλήγουν να τις απομακρύνουν.

Απλοϊκή οπτική συναισθήματων

Ένα άλλο σχήμα είναι η απλοϊκή οπτική για τα συναισθήματα, δηλαδή η ανάγκη κάποιων ανθρώπων για ξεκάθαρα, απλοϊκά, μονόπλευρα κατά μία έννοια συναισθήματα και κατ’επέκταση η έλλειψη ανοχής και κατανόησης αντικρουόμενων και περίπλοκων συναισθημάτων για τον εαυτό και τους άλλους, τα οποία ορισμένες φορές είναι αναπόφευκτα.

Οι άνθρωποι που κατανοούν και αποδέχονται αυτού του είδους τα συναισθήματα, ότι λόγου χάριν είναι αναπόφευκτο και αποδεκτό να αισθάνονται συμπάθεια και αντιπάθεια ταυτόχρονα για το ίδιο άτομο, έχουν πιο συνεκτική αίσθηση του εαυτού τους, καλύτερη συναισθηματική νοημοσύνη και επομένως διαχείριση των συναισθημάτων και διαθέσεών τους.

Υψηλότερες αξίες

Οι υψηλότερες αξίες, που όλοι διαθέτουμε, είναι ένα ακόμα κοινό σχήμα, το οποίο προκύπτει κυρίως από τα υπαρξιακά γνωστικά μοντέλα επεξεργασίας συναισθήματος. Ο Victor Frankl θεωρούσε τις έντονες συναισθηματικές εμπειρίες ως πιθανά παράθυρα προς την αποσαφήνιση των αξιών μας.

Επομένως το άγχος, η κατάθλιψη ή ο θυμός μπορεί να μας βοηθούν να καταλάβουμε τι πραγματικά αξίζει για εμάς με αποτέλεσμα να επιτρέπουμε, να αποδεχόμαστε και να κατανοούμε την αξία αυτών των αρνητικών συναισθημάτων αντί να τα καταπιέζουμε.

Καταπιεσμένα συναισθήματα

Η αίσθηση ανεξέλεγκτου και η ανάγκη συνεχούς ελέγχου των συναισθημάτων συνδέεται με πλήθος αγχωδών διαταραχών. Για παράδειγμα, άτομα με γενικευμένη αγχώδη διαταραχή (ΓΑΔ) πιστεύουν ότι θα χάσουν τον έλεγχο των εσωτερικών τους διεργασιών και θα τρελαθούν, ενώ άτομα με κοινωνική φοβία πιστεύουν ότι το έντονο άγχος τους πρέπει να ελέγχεται προκειμένου να μη γελοιοποιηθούν.

Από την άλλη, άνθρωποι με κατάθλιψη πιστεύουν ότι το αίσθημα έντονης απελπισίας, που συχνά τους διακατέχει, είναι εκτός του προσωπικού τους ελέγχου και θα κρατήσει για πάντα. Έτσι, λοιπόν, συχνά νιώθουμε έντονα την ανάγκη να έχουμε μονίμως τον έλεγχο των αρνητικών συναισθημάτων μας, καθώς και των αντίστοιχων σκέψεων, με αποτέλεσμα τελικά να τα καταπιέζουμε και να μη τα εκμεταλλευόμαστε ως μέσο εξερεύνησης των αναγκών που βρίσκονται πίσω από αυτά.

Συναισθηματικό μούδιασμα

Το μούδιασμα, επιπροσθέτως, αποτελεί ένα συναισθηματικό σχήμα που συνδέεται με πλήθος ψυχολογικών προβλημάτων. Άτομα με αγχώδεις διαταραχές εύχονται κάποιες φορές να μπορούσαν να μουδιάσουν, να μην αισθάνονται σε τόσο έντονο βαθμό συναισθήματα. Αυτή η ανάγκη για μούδιασμα του ψυχικού πόνου ενδέχεται να κυριαρχεί και σε άτομα που υποφέρουν από έντονη κατάθλιψη, διατροφικές διαταραχές, δυσφορία και σωματοποίηση.

Επίσης, το μούδιασμα μπορεί να προκληθεί και μέσω καταχρήσεων, αλκοόλ, φαγητού και άλλων «καταπραϋντικών» συμπεριφορών, οι οποίες μακροπρόθεσμα καταλήγουν άκρως επιζήμιες.

Σε διάφορα μοντέλα, όπως το εστιασμένο στο συναίσθημα, η ανάγκη και υπερβολική επικέντρωση στην λογική και στην ορθολογικοποίηση των συναισθημάτων αντιμετωπίζονται ως προβληματικοί τρόποι επεξεργασίας των συναισθημάτων, καθώς παρεμποδίζεται η έκφραση, η επικύρωση, η αποδοχή και η κατανόηση τους.

Φράσεις όπως «δεν μπορείς να βασίζεσαι στα συναισθήματά σου για να καταλάβεις τι είναι καλό για σένα» ή «πρέπει να είμαι λογικός και πρακτικός παρά ευαίσθητος και ανοιχτός σε ο,τι νιώθω» υποδεικνύουν την ύπαρξη του παραπάνω σχήματος.

Η διάρκεια των αρνητικών συναισθημάτων

Η διάρκεια των αρνητικών συναισθημάτων αποτελεί ένα εξίσου συχνό σχήμα ιδίως σε ανθρώπους με προβλήματα άγχους. Το γνωστικό μοντέλο του άγχους προτείνει ότι οι προβλέψεις κάποιου ότι το άγχος του θα διαρκέσει για πάντα διατηρεί ή ακόμα και αυξάνει το ήδη υπάρχον άγχος δημιουργώντας και πάλι ένα φαύλο κύκλο.

Παρομοίως και σύμφωνα με το μοντέλο της κατάθλιψης, η πεποίθηση για την μεγάλη διάρκεια της απελπισίας και της θλίψης που αισθάνεται ο πάσχων ενισχύει επιπροσθέτως την υπάρχουσα κατάθλιψη. Πολλοί από εμάς πιστεύουμε ότι κάτι αρνητικό που νιώθουμε δεν θα φύγει ποτέ από μέσα μας, ότι δεν θα μπορέσουμε να το αποβάλλουμε, κάτι που με τη σειρά του εντείνει και παρατείνει ακόμα περισσότερο το εκάστοτε αρνητικό συναίσθημα.

Το σχήμα της συναίνεσης

Το σχήμα της συναίνεσης (consensus), το κατά πόσο δηλαδή κάποιος αντιλαμβάνεται ότι και άλλοι άνθρωποι έχουν παρόμοια συναισθήματα, αποτελεί ουσιαστικά μία μορφή επικύρωσης που ενδέχεται να μειώσει τη δυσφορία. Ο αντίθετος τρόπος επεξεργασίας των συναισθημάτων, δηλαδή το να πιστεύει κάποιος ότι μόνος αυτός αισθάνεται έτσι, ότι μόνο αυτός αντιδράει τόσο έντονα συναισθηματικά ή ότι είναι πιο ευαίσθητος από τους άλλους, μπορεί να φέρει τα αντίθετα δυσάρεστα αποτελέσματα.

Για αυτό ακριβώς είναι σημαντικό να αναγνωρίζουμε ότι πολλοί άνθρωποι αισθάνονται ακριβώς όπως εμείς, έτσι ώστε να φυσιολογικοποιήσουμε αυτό που αισθανόμαστε και να το κάνουμε πιο ανεκτό.

Ένα πολύ σημαντικό για την ψυχική μας υγεία σχήμα είναι η αποδοχή των συναισθημάτων σε αντιδιαστολή με την προσπάθεια άρνησης, απομάκρυνσης και καταπίεσης τους. Έρευνες σχετικά με το κλάμα δείχνουν ότι οι άνθρωποι που προσπαθούν να καταστείλουν το κλάμα τους, όταν νιώθουν την ανάγκη να κλάψουν, βιώνουν τελικά μεγαλύτερη δυσφορία από την αρχική.

Κάτι αντίστοιχο ισχύει και με την προσπάθεια μας να βάζουμε «κάτω από το χαλί» κάποιες σκέψεις που μας προκαλούν άγχος, κατάθλιψη και γενικά δυσφορία καταλήγοντας τελικά να τις κάνουμε ακόμα πιο έντονες μακροπρόθεσμα.

Υπερανάλυση συναισθημάτων

Ο μηρυκασμός, δηλαδή το αναμάσημα ουσιαστικά ενός συναισθήματος ή μίας σκέψης, ή αλλιώς η υπερανάλυσή τους, το να τα μας συνεπαίρνουν και να μας καταβάλλουν αυτά που αισθανόμαστε και σκεφτόμαστε, έχει φανεί ότι σχετίζεται εξίσου στενά με την κατάθλιψη και το άγχος.

Τα άτομα αυτά καταφεύγουν στον μηρυκασμό πιστεύοντας ότι έτσι θα είναι προστατευμένα και προετοιμασμένα για το χειρότερο και ότι αυτό θα τα βοηθήσει να βρουν μία λύση, ενώ ουσιαστικά καταφέρνουν το ακριβώς αντίθετο: χάνονται μέσα στο εκάστοτε συναίσθημα, βυθίζονται στην θλίψη, για παράδειγμα, χωρίς να το αντιμετωπίζουν από μία απόσταση, πιο αντικειμενικά.

Συναισθηματική έκφραση

Η δυνατότητα και η επιθυμία έκφρασης των συναισθημάτων δείχνει την παραδοχή ότι τα συναισθήματα είναι σημαντικά και μπορούν να προωθήσουν την αλλαγή ή την βαθύτερη κατανόηση. Εκφράζοντάς τα ανοιχτά και άφοβα είναι πιο πιθανό να μειωθεί η ένταση τους και να τα δούμε μέσα από ένα πιο διερευνητικό πρίσμα με σκοπό να προσπαθήσουμε να ανταποκριθούμε σε ο,τι κρύβεται πίσω από αυτά.

Τέλος, η απόδοση φταιξίματος στους άλλους για τα δικά μας συναισθήματά φαίνεται να αποτελεί μία αντικατάσταση ή προβολή των αρνητικών συναισθημάτων για τον εαυτό μας, σύμφωνα με το μοντέλο της κάθαρσης. Το γνωστικό μοντέλο από την άλλη δεν βλέπει την απόδοση ευθύνης ως προβολή, αλλά περισσότερο ως ένα γνωστικό τύπο επίκρισης των άλλων, συμπεριλαμβανομένου και του εαυτού.

Τρόποι συναισθηματικής αποφυγής

Τα παραπάνω σχήματα, λοιπόν, που παραθέτει ο Leahy στο συγκεκριμένο άρθρο και στα οποία μάλιστα βάσισε ένα νέο είδος θεραπείας που εισήγαγε, ενδέχεται να οδηγήσουν σε αρνητικές ερμηνείες, παθολογικοποίηση και φόβο για τις συνέπειες των συναισθημάτων, καθώς και σε γνωστική αποφυγή αυτών.

Η προσπάθεια μουδιάσματος, αποκοπής από τον εαυτό και την πραγματικότητα, η υπερβολική χρήση αλκοόλ, ουσιών, καθώς και οι υπερφαγικές τάσεις αποτελούν τρόπους αποφυγής και διαχείρισης της δυσφορίας που προκαλούν τα συναισθήματα αυτά. Αντιθέτως, η ερμηνεία τους ως φυσιολογικά και αναπόφευκτα οδηγεί στην αποδοχή, την έκφραση, την επικύρωση και την μάθηση μέσα από αυτά.

Συναισθήματα παιδικής ηλικίας

Φυσικά ο τρόπος επεξεργασίας των συναισθημάτων, καθώς και των γνωστικών διεργασιών, όπως οι σκέψεις, ενδέχεται να αποτελούν προϊόντα μάθησης από τις εμπειρίες της παιδικής μας ηλικίας ή και από τον τρόπο με τον οποίο οι γονείς μας αντιδρούσαν στα δικά τους, αλλά και στα δικά μας συναισθήματα.

Όπως αναφέρθηκε και παραπάνω, ο γονέας που δεν δείχνει ποτέ θυμωμένος, για παράδειγμα, ή που κατακρίνει το παιδί και του απαγορεύει να εκφράζει το θυμό του τονίζοντας ότι ο θυμός είναι κακός και δεν πρέπει να τον νιώθουμε και ειδικά να τον εκφράζουμε, τι ενήλικα θα πλάσει άραγε;

Όπως έχει φανεί, έναν ενήλικα, έναν άνθρωπο που προσπαθεί να μην αισθάνεται θυμό, να μην τον εκφράζει και να τον καταπιέζει με διάφορους τρόπους καταλήγοντας πιθανόν σε βαθιά θλίψη. Γιατί ας μη ξεχνάμε ότι τα συναισθήματα, όσο και αν προσπαθούμε να τα απομακρύνουμε ή πάρουμε την προσοχή μας από αυτά, πάντα θα γυρνάνε πίσω σε εμάς τους ίδιους και μάλιστα συχνά σε πιο ανυπόφορη μορφή.

Να επιτρέπουμε τα συναισθήματά μας

Γι αυτό ακριβώς έρευνες έχουν δείξει ότι πίσω από την κατάθλιψη κρύβεται συσσωρευμένος και καταπιεσμένος θυμός, που δεν είχε ποτέ τον χώρο να εκφραστεί.

Ας μη βλέπουμε, λοιπόν, τα συναισθήματά μας σαν απειλή. Είναι δικά μας, είναι κομμάτι του εαυτού μας και κάθε φορά μας λένε και κάτι διαφορετικό, επομένως αν τα καταπιέσουμε, θα καταπιέσουμε και την ανάγκη που κρύβεται από κάτω. Φυσικά δεν εννοούμε να παρασυρόμαστε από το κάθε τι που νιώθουμε και να μας απορροφά, ούτε και ότι αρκεί απλώς να το εκφράσουμε.

Αυτό που χρειάζεται είναι να τα κοιτάξουμε αληθινά, να ψάξουμε μέσα στα συναισθήματά μας, όσο δυσάρεστα και αν είναι, και να αναρωτηθούμε τι θέλουν να μας πουν, με σκοπό τελικά να μπορέσουμε να ικανοποιήσουμε την ανάγκη που αναδύεται από αυτά.

Πηγή:

A Model of Emotional Schemas Cognitive and behaviorial practice Robert L. Leahy, American Institute for Cognitive Therapy, New York, and Weill-Cornell University Medical College from ScienceDirect