Κίνητρα σεξουαλικότητας και χρήση προφυλακτικού στην ερωτική επαφή

Ακρόαση άρθρου......

Ο στόχος του παρόντος άρθρου που αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Κοινωνική σκέψη νόηση και συμπεριφορά είναι να εξετάσει τη σχέση μεταξύ του ύφους σύναψης δεσμού και πώς συνδέεται με τη χρήση προφυλακτικού ως μέσου αυτοπροστασίας της υγείας.

 Σεξουαλικό προφίλ και χρήση προφυλακτικού

Μεταξύ των μεταβλητών σεξουαλικού προφίλ που σχετίζονται με τις προφυλάξεις το φύλο και η ηλικία κατέχουν σημαντικό ρόλο. Σε ό,τι αφορά το φύλο, έχει διαπιστωθεί ότι οι γυναίκες είναι πιο πιθανό να αναφέρουν μειωμένη και πιο ασυνεπή χρήση προφυλακτικού, ίσως λόγω του πολυδιάστατου τρόπου με τον οποίο προσλαμβάνουν την ερωτική σχέση.

Συγκεκριμένα, οι γυναίκες τείνουν να αξιολογούν τη σχέση ταυτόχρονα σε πολλαπλές διαστάσεις νοήματος, επί παραδείγματι και ως προς τη σεξουαλική και ως προς τη συναισθηματική ικανοποίηση και ως προς τη σεξουαλική και ως προς την προοπτική της στον χρόνο.

Έτσι εντάσσουν την προφύλαξη σε ένα πλούσιο νοημάτων σχεσιακό πλαίσιο, με αποτέλεσμα η απόφασή τους να προφυλαχθούν ή μη να γίνεται πολυπλοκότερη, πιο δύστοκη και πιο ευάλωτη σε μεταστροφές από επαφή σε επαφή.

Με άλλα λόγια, η μεγαλύτερη ευαισθησία πρόσληψης των σχέσεων τις καθιστά πιο ασυνεπείς στις προφυλάξεις.

Εκτός αυτού, φαίνεται ότι οι κοινωνικοί κανόνες για τη συμπεριφορά των φύλων στις σχέσεις αποδυναμώνουν ακόμη περισσότερο τις γυναίκες κατά την πρόταση και διαπραγμάτευση της προφύλαξης.

Αρνητική συσχέτιση της ηλικίας με τις προφυλάξες

Ακόμη έχει διαπιστωθεί αρνητική συσχέτιση της ηλικίας με τις προφυλάξες, καθώς οι μεγαλύτεροι χρησιμοποιούν λιγότερο προφυλακτικά από τους νεότερους. Θεωρείται ότι αυτό συμβαίνει διότι οι μεγαλύτεροι διατηρούν περισσότερες μακροχρόνιες σχέσεις δέσμευσης, στις οποίες δεν προφυλάσσονται ενσυνείδητα γιατί νιώθουν απρόσβλητοι από τους κινδύνους της επαφής με έναν άνθρωπο τον οποίο γνωρίζουν καλά και για πολύ χρόνο.

Η νεαρότερη ηλικία έναρξης της σεξουαλικής ζωής είναι άλλος ένας παράγοντας του ατομικού σεξουαλικού προφίλ που συντείνει σε μικρότερη χρήση. Η σοβαρότερη εξήγηση για το εύρημα αυτό δίνει έμφαση στο γεγονός ότι η έναρξη της σεξουαλικής ζωής νωρίτερα δημιουργεί περισσότερες ευκαιρίες για σύναψη σεξουαλικών σχέσεων, μεγαλύτερη εξοικείωση με την έκφραση της σεξουαλικότητας σε πολλές και ποικίλες σχέσεις και εξ αυτού μειωμένη αίσθηση κινδύνου από τις απροφύλακτες επαφές.

Αλλά και η πολλαπλή εναλλαγή συντρόφων, όπως και οι πολλές σεξουαλικές επαφές έχει διαπιστωθεί ότι σχετίζονται, αν και ασθενώς, με μικρότερη χρήση προφυλάξεων.

Τα ευρήματα αυτά έχουν αποδοθεί κυρίως στη συναίσθηση που προκύπτει για τα άτομα από τις κατά κανόνα χωρίς αρνητικές συνέπειες σεξουαλικές εμπειρίες ότι είναι άτρωτα.

Η σημασία της χρήσης προφυλακτικού από την πρώτη επαφή

Από όλους πάντως τους παράγοντες του σεξουαλικού προφίλ που συνδέονται με την αυτοπροστασία κατά τη σεξουαλική επαφή η χρήση προφυλακτικού στην πρώτη σεξουαλική επαφή της ζωής είναι ο ισχυρότερος, επειδή, κατά την επικρατέστερη άποψη, εγκαθιστά τη χρήση προφύλαξης ως μέρος του ρεπερτορίου των σεξουαλικών συμπεριφορών της συνεύρεσης που ο νέος άνθρωπος μόλις μαθαίνει, αυξάνοντας έτσι την πιθανότητά της να ανακύπτει ως «αυτονόητο» ζητούμενο σε κάθε επόμενη σεξουαλική του επαφή.

Ύφος σύναψης δεσμού και σεξουαλικότητα

Την ερωτική σχέση ρυθμίζουν κυρίως τρία συστήματα: το σύστημα σύναψης δεσμού, το σύστημα παροχής φροντίδας και το σύστημα σεξουαλικότητας.

Επειδή όμως το σύστημα σύναψης δεσμού εμφανίζεται πολύ νωρίτερα στην ανάπτυξη του ατόμου, κατά πάσα πιθανότητα επηρεάζει περισσότερο τα άλλα, και ειδικότερα αυτό της σεξουαλικότητας.

Φαίνεται ότι τα διάφορα είδη ύφους σύναψης δεσμού υπαγορεύουν διαφορετικά κίνητρα για τη σεξουαλική συνεύρεση, τη σχέση ως όλο και τις κάθε είδους εκατέρωθεν εκδηλώσεις, συμπεριλαμβανομένης της προφύλαξης.

Συσχετισμός άγχους ανάγκης εγγύτητας και χρήσης προφυλακτικού

Για παράδειγμα, η προαγωγή της σχεσιακής εγγύτητας και η μείωση του υψηλού άγχους για τις σχέσεις, που υπαγορεύουν ορισμένες από τις στρατηγικές του συστήματος σύναψης δεσμού, ίσως να υπηρετούνται από εκδηλώσεις του συστήματος της σεξουαλικότητας.

Πράγματι, έχει διαπιστωθεί ότι το υψηλό άγχος κινητοποιεί τα άτομα σε αυξημένες σεξουαλικές επαφές με διττό στόχο την καταστολή του και την ικανοποίηση της ανάγκης για εγγύτητα. Αυξάνοντας τις επαφές τα αγχώδη άτομα (κυρίως τα υπερεμπλεκόμενα) ίσως επιχειρούν να εκμαιεύσουν έμμεσα από τους συντρόφους τους την επιθυμητή διαβεβαίωση πως νοιάζονται για τη σχέση.

Κίνητρο σύναψης δεσμού για σχεσιακή εγγύτητα και μείωση άγχους

Η ισχύς του κινήτρου που πηγάζει από το ύφος σύναψης δεσμού για σχεσιακή εγγύτητα και μείωση άγχους μοιάζει μάλιστα να είναι τέτοια που τα αγχώδη άτομα, για να μην αντιμετωπίσουν την αποδοκιμασία των συντρόφων τους, είναι ικανά να συμμετάσχουν σε ακούσιες σεξουαλικές δραστηριότητες.

Δεν πρέπει να ξενίζει λοιπόν που το υψηλό άγχος συνδέεται με χαμηλή σεξουαλική αυτοαποτελεσματικότητα αλλά και με φόβο ότι η προβολή συγκεκριμένων επιθυμιών κατά την επαφή, όπως και η πρόκληση συζητήσεων σεξουαλικής φύσης θα διαταράξουν την ατμόσφαιρα της σχέσης αποξενώνοντας τους συντρόφους.

Υψηλό άγχος και σεξουαλική επαφή

Αντίθετα, το υψηλό άγχος στρέφει τα άτομα σε συζητήσεις για την πιο αόριστη, ψυχολογική και συναισθηματική πλευρά της σεξουαλικής επαφής παρά την ίδια τη σεξουαλική πράξη.

Από την άλλη πλευρά, η υψηλή ένδειξη αποφυγής υπονομεύει το βίωμα εγγύτητας προς τον/τη σύντροφο ή αναστέλλει την επιζήτηση εγγύτητας.

Γι' αυτό τον λόγο η υψηλή αποφυγή, κυρίως το απορριπτικό ύφος σύναψης δεσμού, είτε αποτρέπει από την επιζήτηση σεξουαλικής συνεύρεσης είτε προτρέπει σε συνευρέσεις ευκαιριακές ή καθαρά σεξουαλικής εκτόνωσης, χωρίς στενότερη προσωπική εμπλοκή, οι οποίες ικανοποιούν περισσότερο την ανάγκη για αυτοενίσχυση, κοινωνική αναγνώριση και επιβεβαίωση της προσωπικής αυτονομίας.

Τέλος, ο συνδυασμός υψηλού άγχους και υψηλής αποφυγής, δηλαδή η φοβικότητα, έχει συνδεθεί θετικά με το σεξ ως μέσο μείωσης της ανασφάλειας.

Η σχέση του ύφους σύναψης δεσμού με άλλου είδους συμπεριφορές δηλωτικές της σχεσιακής εγγύτητας, όπως η αυτοαποκάλυψη, συνάδουν με τα παραπάνω ευρήματα και επιβαιώνουν επίσης τον ισχυρισμό ότι το άγχος και η αποφυγή ή η επιζήτηση σχεσιακής εγγύτητας δεν λειτουργούν απαραιτήτως ως ανεξάρτητες ψυχολογικές λειτουργίες.

Αυτοαποκάλυψη με χειριστικά κίνητρα

Το ασφαλές ύφος σύναψης δεσμού έχει συνδεθεί με υψηλή αυτοαποκάλυψη, με σκοπό τη διατήρηση και τον εμπλουτισμό της σχέσης, ενώ το αγχώδες ή και υπερεμπλεκόμενο ύφος σύναψης δεσμού συνδέθηκε με υπέρμετρη αυτοαποκάλυψη, με σκοπό καθαρά χειριστικό. 

Για να ικανοποιηθεί η αγχώδης ανάγκη για σχεσιακή εγγύτητα, η υπέρμετρη αυτοαποκάλυψη επιχειρεί να εκβιάσει από τον/τη σύντροφο την ανταπόδοσή της.

Πράγματι, οι γενικώς «αποφευκτικοί», είτε «φοβικοί», είτε «απορριπτικοί», είναι εκείνοι που αναφέρουν τις λιγότερες αυτοαποκαλυπτκές συμπεριφορές και τη μικρότερη ανάγκη για εγγύτητα.

Κίνητρα κατά τη σεξουαλική επαφή και χρήση προφυλακτικού

Η αυτοπροστασία της υγείας κατά τη σεξουαλική επαφή συνδέεται με το ύφος σύναψης δεσμού μάλλον επειδή αποτελεί εκδήλωση του συστήματος της σεξουαλικότητας. Εύλογα, το υψηλό άγχος δεν ευνοεί τη χρήση προφυλάξεων, γιατί η τόσο συγκεκριμένη, επί σεξουαλικού ζητήματος, πρόταση χρήσης προφυλακτικού είναι δυνατόν να πολλαπλασιάσει τις πιθανότητες απόρριψης από τον/τη σύντροφο και να κλονίσει τη σχέση.

Το αγχώδες ή υπερμπλεκόμενο ύφος θέτει αντικίνητρα για την έγερση τέτοιων θεμάτων. Είναι επομένως πιθανότερο το υπερμπλεκόμενο άτομο να απόσχει από νύξεις προφύλαξης, εφόσον αυτό αντίκειται στην πρόθεσή του για αυξημένη ψυχολογική εγγύτητα.

Υψηλό άγχος και σεξουαλική συμπεριφορά

Πράγματι, σε αρκετές έρευνες το υψηλό άγχος έχει συνδεθεί με ριψοκίνδυνες σεξουαλικές συμπεριφορές, όπως ο αυξημένος αριθμός συντρόφων και η μειωμένη χρήση προφυλακτικών.

Έχει επίσης παρατηρηθεί ότι το υψηλό άγχος σχετίζεται με απροθυμία συζήτησης της προφύλαξης και με αρνητικές στάσεις απέναντι στα προφυλακτικά, με το σκεπτικό ότι καταστρέφουν τον αυθορμητισμό, μειώνουν την ευχαρίστηση, την ψυχολογική εγγύτητα και την εμπιστοσύνη στη σχέση, και αυξάνουν την πιθανότητα αρνητικής αντίδρασης του συντρόφου.

Δεν είναι παράδοξο που το άγχος έχει επίσης συνδεθεί με συμπεριφορές τεχνητού κατευνασμού πριν το σεξ, όπως είναι η κατανάλωση αλκοόλ και των ναρκωτικών.

Υπάρχει πάντως μία τουλάχιστον μελέτη που έχει βρει την ακριβώς αντίθετη σχέση, συνδέοντας το άγχος με μεγαλύτερη χρήση προφυλακτικού.

Θεωρητικά, η υψηλή αποφυγή αναμένεται ότι θα προτρέπει σε χρήση προφύλαξης, γιατί με αυτό τον τρόπο, παρά την επιθυμία για σεξουαλική επαφή, αναδεικνύεται συμβολικά προς τον/τη σύντροφο και τον εαυτό και η ανάγκη να διατηρηθεί ψυχολογική απόσταση.

Αποφευκτικοί άντρες και χρήση προφυλακτικού

Παρ' όλα αυτά, οι έρευνες είτε δεν έχουν διαπιστώσει σχέση αποφευκτικότητας με αυξημένη χρήση προφυλακτικού (Boegart & Sadava, 2002) είτε έχουν διαπιστώσει την προβλεπόμενη θεωρητικά σχέση αλλά υπό προϋποθέσεις (Strachman & Impett,2009. Feeny et al.,2000).

Για παράδειγμα, οι Feeny, Kelly, Gallois, Peterson & Terry (1999) βρήκαν ότι μόνον οι άνδρες «αποφευκτικοί» χρησιμοποιούσαν συχνότερα προφυλακτικό. Πάντως, όπως θα περίμενε κανείς, οι ίδιοι δήλωναν επίσης ότι αποδέχονται το προφυλακτικό ως μέσο πρόληψης και δεν συμφωνούσαν με την άποψη ότι μειώνει την εγγύτητα.

Επιπλέον συζητούσαν πιο συχνά με τη σύντροφό τους περί προφυλάξεων από ό,τι οι άνδρες με διαφορετικό ύφος σύναψης δεσμού.

Κίνητρα σεξουαλικής συμπεριφοράς και ασφαλής δεσμός

Μπορούμε να εικάσουμε ότι το ασφαλές ύφος σύναψης δεσμού δεν είναι απαραίτητο να προδιαθέτει θετικά για τις προφυλάξεις, ίσως μάλιστα να προδιαθέτει αρνητικά.

Οι «ασφαλείς», σε αντίθεση με τους «αποφευκτικούς» («απορριπτικούς» ή «φοβικούς»), δεν έχουν κίνητρο αποστασιοποίησης από τους συντρόφους τους προβαίνοντας σε ενέργειες όπως η πρόταση χρήσης προφυλακτικού.

Από την άλλη, ενώ δεν διακατέχονται από τον φόβο μήπως τυχόν αμφισβητηθεί η σχέση ή μήπως απορριφθούν από τους συντρόφους τους εξαιτίας της πρότασης χρήσης προφυλακτικού (όπως οι «αγχώδεις» γενικά), δεν έχουν και κανένα κίνητρο να προτείνουν τη χρήση του. Τουναντίον. Αν αναλογιστούμε ότι επιζητούν την εγγύτητα και ενδιαφέρονται να τη διατηρήσουν, έχουν κάθε λόγο να αποφύγουν τη χρήση επειδή έτσι υπηρετείται καλύτερα το συγκεκριμένο κίνητρό τους.

Εκτός αυτού, η έλλειψη άγχους, σε συνδυασμό με το θετικό πρότυπο που έχουν για τον/τη σύντροφό του, ίσως να καταστείλλει σκέψεις ότι κάτι απειλητικό μπορεί να προέλθει πως οι «ασφαλείς» αντιλαμβάνονται τη συζήτηση περί προφυλάξεων ως ασύμφωνη με την ατμόσφαιρα εγγύτητας στη σχέση.

Η σημασία χρήσης προφύλαξης κατά την πρώτη σεξουαλική επαφή της ζωής

Η χρήση προφύλαξης κατά την πρώτη σεξουαλική επαφή της ζωής ίσως αποτελεί τον πιο αποφασιστικό παράγοντα για την υιοθέτηση από τους νέους της συνήθειας να χρησιμοποιηθούν προφυλακτικά κατά τις σεξουαλικές επαφές τους.

Το εύρημα αυτό ενισχύει την άποψη ότι η αγωγή σεξουαλικής υγείας σε εκπαιδευτικά ή άλλα πλαίσια, με αναφορά τις προφυλάξεις, πρέπει να αρχίσει πριν την έναρξη της σεξουαλικής ζωής, έτσι ώστε να διασφαλίζεται η χρήση προφύλαξης στην πρώτη σεξουαλική επαφή και με αυτό τον τρόπο η καθιέρωση από τον νέο άνθρωπο της συνήθειας για συνεπή αυτοπροστασία της υγείας στις σεξουαλικές του επαφές.

Λαμβάνοντας υπόψη παλαιότερα και πιο πρόσφατα ευρήματα για τη διαχρονική μείωση της έναρξης της σεξουαλικής ζωής στην Ελλάδα, αυτό σημαίνει ότι η αγωγή σεξουαλικής υγείας πρέπει να αρχίζει κατά την πρώιμη εφηβική ζωή, γιατί, παρόλο που ο μέσος όρος έναρξης της σεξουαλικής ζωής είναι πλέον περίπου τα 17 έτη, ένα σημαντικό ποσοστό (τουλάχιστον το 35%) αρχίζει πολύ νωρίτερα (κατώτατο όριο έναρξης τα 12 έτη).

Συνεπής χρήση προφύλαξης

Στη συνεπή χρήση προφύλαξης παίζει ρόλο και το ύφος σύναψης δεσμού ως προδιαθεσικός παράγοντας που ρυθμίζει τις σχέσεις.

Ο ρόλος του ύφους σύναψης δεσμού στις προφυλάξεις είναι γενικότερα γνωστός, και ιδιαίτερα η σχέση του υψηλού άγχους και της μεγάλης επιζήτησης εγγύτητα, δηλαδή του υπερεμπλεκόμενου ύφους, με τη μειωμένη χρήση προφυλακτικού. Δεν έχει ωστόσο διαπιστωθεί από άλλες έρευνες η σχέση του χαμηλού άγχους και της μεγάλης επιζήτησης εγγύτητας, δηλαδή του ασφαλούς ύφους, με μειωμένες προφυλάξεις.

Τα δύο ευρήματα μαζί αποδεικνύουν έμμεσα ότι για τη μειωμένη αυτοπροστασία των ατόμων στις σεξουαλικές τους επαφές ίσως να μην ευθύνεται αυτό καθαυτό το άγχος αναφορικά με την αποδοκιμασία από τον σύντρφο και την απώλεια της σχέσης, αλλά η μεγάλη επιθυμία για εγγύτητα η οποία πηγάζει από τη θετική αντίληψη που έχουν τα άτομα για τον ερωτικό τους σύντροφο.

Προστασία της υγείας κατά τη σεξουαλική επαφή και οριοθέτηση

Το εύρημα εφιστά προσοχή και επιφυλακτικότητα απέναντι σε καθιερωμένες απόψεις που αφορούν τις στενές σχέσεις, επειδή γενικά θεωρείται ότι το αίσθημα ασφάλειας, δηλαδή το χαμηλό άγχος και η επιζήτηση εγγύτητας, αποτελεί λειτουργικότατο συνδυασμό για την ποιότητά τους. Απ' ό,τι φαίνεται όμως, η ευαισθησία για την υγεία του εαυτού και του άλλου κατά τη σεξουαλική επαφή δεν αποτελεί απαραιτήτως στοιχείο που προσδιορίζει την ποιότητα μιας σχέσης.

Αντίθετα, η εκατέρωθεν προστασία της υγείας κατά την επαφή ίσως υπονομεύεται σοβαρά από τη μη αγχώδη επιζήτηση σχεσιακής εγγύτητας μέσω συμβολικών πράξεων εγγύτητας, όπως η αποποίηση της προφύλαξης.

Το έργο επομένως που έχει να επιτελέσει η αγωγή υγείας ως προς το ζήτημα αυτό είναι πολύ δυσκολότερο από την προσπάθεια να πειστούν τα νεαρά άτομα να κάνουν χρήση προφυλάξεων στην πρώτη επαφή της ζωής τους.

Και τούτο διότι πρέπει να καλλιεργήσει σχεσιακό έθος ή «κουλτούρα» σχέσεων στους νέους, ενδυναμώνοντας την ικανότητά τους να οριοθετούν και να οριοθετούνται μέσα στην ερωτική τους σχέση, διαχωρίζονντας το αίτημά τους για προφύλαξη από τη φυσική και υγιή τους επιθυμία για εγγύτητα.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Κοινωνική σκέψη νόηση και συμπεριφορά που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο.