Πως δημιουργούνται οι πεποιθήσεις μας;

Τι μας παρακινεί ώστε να νιώσουμε και να συμπεριφερθούμε με έναν συγκεκριμένο τρόπο στα ερεθίσματα που λαμβάνουμε;

Σύμφωνα με την θεωρία σχημάτων, όλοι μας διατηρούμε κάποια σχήματα, τα οποία είναι σταθερές γνωστικές δομές, τα οποία με την σειρά τους περικλείουν αυτό που ονομάζουμε πεποιθήσεις [1].

Οι πεποιθήσεις μας, λοιπόν, είναι αυτές οι οποίες δίνουν νόημα στις εμπειρίες μας και μας ‘’παρακινούν’’ να επιλέξουμε την εκάστοτε στρατηγική-συμπεριφορά.

Για να το κάνουμε λίγο πιο απλό ας δεχτούμε πως οι συναισθηματικές, οι γνωστικές (οι σκέψεις μας) αλλά και οι συμπεριφορικές μας αντιδράσεις καθορίζονται από τις πεποιθήσεις που έχουν δημιουργηθεί και εγκαθιδρυθεί μέσα μας.

Προκύπτει, επομένως, το ερώτημα σχετικά με το πώς προκύπτουν τα σχήματα του κάθε ανθρώπου και πότε δημιουργούνται.

Ξεκινώντας να απαντήσουμε στο ερώτημα αυτό, αξίζει να πούμε πως πρόκειται για ένα κράμα εγγενών στοιχείων και αποτελέσματος εμπειρίας που λαμβάνουν χώρα κυρίως στην παιδική μας ηλικία [2].

Όσον αφορά στην πρώτη κατηγορία μας, εννοούμε ότι ένα μέρος της διαφορετικότητάς μας οφείλεται στο γονιδίωμα αλλά και τις βιοχημικές αντιδράσεις μας.
Αναφέρεται, δηλαδή, σε όλα εκείνα τα στοιχεία που προκύπτουν εκ των έσω αλλά εκδηλώνονται, πάντα, ως απάντηση στα βιώματά μας.

Ένας άλλος τρόπος δημιουργίας σχημάτων και κατ’ επέκταση των πεποιθήσεων μας είναι μέσω της ενίσχυσης και της τιμωρίας.

Για να το κάνουμε κατανοητό ας λάβουμε ως παράδειγμα ένα παιδί του οποίου η συμπεριφορά ενισχύεται όταν είναι ευγενικό και υπακούει στις εντολές των άλλων ενώ αποδοκιμάζεται ή τιμωρείται οποιαδήποτε συμπεριφορά δεν ακολουθεί το ίδιο μοτίβο.

Μαθαίνει, λοιπόν, πως το να ακολουθεί κανείς πάντα όσα λένε οι άλλοι είναι καλό ενώ το να διαφέρεις ή να εναντιώνεσαι δεν οδηγεί σε επιδοκιμασία.

Όμοια πορεία μπορεί να ακολουθήσει και η άρρητη ενίσχυση. Ας πάρουμε για παράδειγμα ένα παιδί το οποίο ζητά επαναλαμβανόμενα κάτι από τους γονείς του κι εκείνοι αδιαφορούν ώσπου το παιδί να έχει μία έντονη αντίδραση οπότε και στρέφουν οι γονείς την προσοχή τους προς εκείνο. Το παιδί αυτό είναι πιθανό να πάρει το μήνυμα πως εάν απαιτεί κάτι με τρόπο ανάλογο θα εισακουστεί ενώ σε διαφορετική περίπτωση θα αγνοείται[3].

Ένας, ακόμη, τρόπος δημιουργίας των πεποιθήσεών μας είναι η μίμηση εντός ή εκτός οικογενειακού πλαισίου. Αρχικά, στην πρώτη περίπτωση ας σκεφτούμε έναν γονιό ο οποίος εκφράζει μεγάλη ανάγκη για τελειότητα, δίνει μεγάλη σημασία στις λεπτομέρειες και του αρέσει να έχει τον απόλυτο έλεγχο των καταστάσεων. Αντιλαμβανόμαστε πως το παιδί που έχει ως πρότυπο συμπεριφοράς εκείν@ επηρεάζεται αναλόγως ή απλά ακολουθώντας τις συμπεριφορές αυτές δημιουργεί και ανάλογα σχήματα τελειότητας, άσκησης ελέγχου κ.α.

Με ανάλογο τρόπο ας δούμε και την δεύτερη εκδοχή με συστήματα εκτός οικογένειας. Είναι εφικτό ένα άτομο που λόγω των σωματικών του χαρακτηριστικών, κουλτούρας, αναπηρίας κ.α. να δέχεται σημαντική περιθωριοποίηση και να αναπτύσσει σχήματα και πεποιθήσεις όπως "δεν αξίζω", "είμαι διαφορετικ@ και αυτό δεν είναι αποδεκτό".

Αν δούμε το θέμα αυτό ολιστικά θα αντιληφθούμε πως στην πραγματικότητα όλοι μας έχουμε κάποιες ιδέες σταθερές για τον εαυτό μας, τον κόσμο και τους άλλους που μας επηρεάζουν ποικιλοτρόπως στον τρόπο που δρούμε.

Τι νόημα αποδίδουμε, όμως σε αυτό;
Αποδεχόμενοι αυτήν θεωρία αντιλαμβανόμαστε και την διαφορετικότητα που μπορεί να προκύψει σε κάθε κοινωνικό σύνολο, σε κάθε μικρή ομάδα, σε κάθε αυτούσια ύπαρξη.

Η παρέμβαση συνίσταται όταν υπάρχει έντονη δυσφορία με την ύπαρξη συγκεκριμένων αρνητικών πεποιθήσεων, όταν το άτομο δυσλειτουργεί και όταν το άτομο αδυνατεί να ελέγξει την συμπεριφορά του ή νιώθει πως διαθέτει σταθερά μικρό εύρος προσαρμοστικών στρατηγικών δράσης. Αυτό σημαίνει πως οι πεποιθήσεις μας δεν ενεργοποιούνται απαραίτητα με το που δημιουργηθούν αλλά όταν βρεθεί ένα ερέθισμα που θα τις πυροδοτήσει.

Σε ένα άτομο το οποίο πιστεύει πως για να αξίζει πρέπει να είναι αποδεκτό από όλους στο περιβάλλον του και αυτό συμβαίνει στην πραγματικότητα δεν θα εκφραστεί το αρνητικό περιεχόμενο των σχημάτων του π.χ. «δεν αξίζω αν δεν είμαι αποδεκτός». Θα λέγαμε, δηλαδή, πως δημιουργούνται διάφορες στρατηγικές αποφυγής των αρνητικών πεποιθήσεων π.χ. «για να είμαι αποδεκτός από όλους ΠΡΕΠΕΙ να κάνω τέλεια ο,τι κάνω»[4]. Κατ’ επέκταση δεν θα έρθει αντιμέτωπο με τις αρνητικές του πεποιθήσεις και έτσι, για ένα χρονικό διάστημα, δεν θα βιώνει αρνητικά συναισθήματα.

Κλείνοντας, μπορούμε να πούμε πως η θεραπεία είναι μια διαδικασία που μας καλεί να αμφισβητήσουμε και να επαναπροσδιορίσουμε τις βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις μας και να μας κάνουν πιο ανοιχτούς στην μάθηση νέων τρόπων αντιμετώπισης των καταστάσεων.

Οι επιλογές στην ζωή μας είναι στενά συνυφασμένες με την ύπαρξη των σχημάτων μας, ακόμα κι αν δεν διαφαίνεται πάντα με έναν τρόπο έκδηλο.

Ας δώσουμε την ευκαιρία στον εαυτό μας να αλλάξει όσα τον έχουν τραυματίσει και να γίνει η θεραπεία μία γραμμή εκκίνησης του νέου εαυτού. 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ

[1] Γ. Ευσταθίου, Μ. Λεμονούδη, Μέρος του Εισαγωγικού Κεφαλαίου της 2ης έκδοσης του βιβλίου των διαταραχών προσωπικότητας.

[2] Γ. Ευσταθίου, Μ. Λεμονούδη, Μέρος του Εισαγωγικού Κεφαλαίου της 2ης έκδοσης του βιβλίου των διαταραχών προσωπικότητας.

[3] Linehan, M.M, (1993), Cognitive-behaviotal treatment of borderline personality disorder. 

[4] Dozois, D. J. A., & Beck, A. T. (2008). Cognitive Schemas, Beliefs and Assumptions. Risk Factors in Depression, 119–143.