Σινεμά, «τρέλα» και ποπ-κόρν

Ακρόαση άρθρου......

Πως απεικονίζεται ο «τρελός» στο κινηματογράφο; Συνήθως όχι και πολύ ευχάριστα η αλήθεια είναι. Πολλές είναι οι ταινίες που διαδίδουν διάφορα λανθασμένα στερεότυπα για την ψυχική ασθένεια. Στο πλαίσιο «η ημιμάθεια είναι χειρότερη από την αμάθεια» η 7η τέχνη έχει μια ζοφερή συνεισφορά στο στίγμα της ψυχικής ασθένειας.

Χίτσκοκ: Η πιο γνωστή και εμπορική ταινία ενός από τους μεγαλύτερους σκηνοθέτες όλων των εποχών ονομάζεται Psycho (1960) -παραπέμπει δηλαδή στην ψύχωση- και πραγματεύεται τις δολοφονικές συνήθειες του Νorman Bates. Μια άλλη -όχι τόσο καλή- ταινία του ονομάζεται Frenzy (1972) -δηλαδή φρενίτις- και ουσιαστικά αποδίδει τις δολοφονικές τάσεις σε στιγμές παροδικής τρέλας. Συνολικά στο έργο του Χίτσκοκ σε κινηματογράφο αλλά και τηλεόραση -με την σειρά «Alfred Hitchcock presents»- η ψυχική ασθένεια εξισώνεται πάρα πολύ συχνά με την επιθετικότητα και την επικινδυνότητα. Αυτό το στοιχείο έχει ιδιαίτερη αξία αν αναλογιστεί κανείς πως οι ταινίες του Χίτσκοκ αποτέλεσαν έμπνευση και παράδειγμα προς μίμηση για τον αμερικανικο κινηματογράφο. Προς υπεράσπιση του Χίτσκοκ βέβαια, οι ταινίες του δημιουργήθηκαν σε εποχές όχι και πολύ ευνοϊκές για τους ψυχικά ασθενείς εν τω συνόλω. Η φροντίδα των ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές δεν είχε προοδεύσει επαρκώς ακόμα.

Συνολικά: Αν ο Χίτσκοκ και γενικότερα οι ταινίες πριν την αποασυλοποίηση έχουν τη δικαιολογία της ελλιπούς επιστημονικής προόδου ποια είναι η δικαιολογία των πιο σύγχρονων ταινιών; Συνολικά κυριαρχεί ένας κάπως αυθαίρετος και συγκεχυμένος όρος στις ταινίες, ο όρος «psycho». Θα μπορούσε να εννοεί την ψυχοπαθητική διαταραχή προσωπικότητας ή την ψύχωση αλλά δεν χρησιμοποιείται για τίποτα από τα 2 τελικά. Η λέξη συνήθως περιγράφει κάποιον που εξαιτίας ενός αόριστου προβλήματος ψυχικής φύσεως έχει καταστεί αλλόκοτος και επικίνδυνος. Ανάμεσα σε 10άδες παραδείγματα ίσως ξεχωρίζουν το American Psycho (2000) και ταινίες που συνδέουν την ψυχική ασθένεια με κάτι παραφυσικά κακό Halloween (1978) Friday the 13th (1980), The Exorcist (1973) κ.α. Μάλιστα στο The Crazies (2010) οι πολίτες μιας μικρής πόλης μολύνονται από κάποιο είδος «τρέλας» και αρχίζουν να επιτίθενται ασυστόλως ο ένας στον άλλο δίχως κανένα προφανή λόγο. Τρέχα γύρευε!

Ελλάδα: Η Ελλάδα δεν έχει τέτοια ιστορία από βίαια στιγματιστικές για την ψυχική ασθένεια ταινίες. Κατάφερε όμως πέρα από κάθε ευαισθησία και λογική να μεταφράσει την ταινία Texas Chainsaw Massacre (1974) ως «Σχιζοφρενής δολοφόνος με το πριόνι» ενώ η αυτολεξεί μετάφρασή θα έπρεπε να είναι «Ο μακελάρης από το Τέξας με το πριόνι». Η συγκεκριμένη φράση είναι γνωστή σε όλους και έγινε και σχετικά δημοφιλές τραγούδι στα Παρατράγουδα της Πάνια όταν η εκπομπή ήταν στη μόδα. Για οποιονδήποτε που δεν έχει ασχοληθεί σοβαρά με το τι ακριβώς είναι η σχιζοφρένεια, η φράση "δολοφόνος με το πριόνι" αποτελεί τον πιο άμεσο συνειρμό.

Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί φορτώνεται η ψυχική ασθένεια τα κακά και τα ανάποδα της ανθρώπινης φύσεως;

Ίσως μια μερίδα ανθρώπων να έχουν την ανάγκη να πιστέψουν πως η φύση του ανθρώπου δεν μπορεί να είναι κακή. Ίσως κάποιοι να μην αντέχουν το ενδεχόμενο, οι αποτρόπαιες πράξεις  να αποτελούν τελικά πράξεις ενός ψυχικά υγιούς ανθρώπου από τη διπλανή πόρτα. Οι δολοφονίες, οι βασανισμοί και οι κακοποιήσεις δεν γίνεται να είναι πράξεις ανθρώπου. Η «τρέλα» ενσαρκώνει αυτό το απόκοσμο, απροσδιόριστο και άυλο πράγμα που δεν ξέρουμε τι ακριβώς είναι αλλά δεν έχει και πολύ σημασία γιατί αρκεί το γεγονός ότι δεν είναι ανθρώπινο.

Σαν ένα είδος αποδιοπομπαίου τράγου η «τρέλα» βοηθάει τη κοινωνία να διατηρήσει μια εξιδανικευμενη εικόνα για τα μέλη της.

Φαίνεται να είναι καθησυχαστική η σκέψη πως οι βιαιότητες είναι πράξεις παροδικής τρέλας ή ανθρώπων που είναι βαθιά διαταραγμένοι. Μάλλον κάπως έτσι βγαίνει και το συχνά συναντώμενο αυθαίρετο συμπέρασμα πως ο Χίτλερ ήταν σχιζοφρενής. Έτσι όλα είναι καλά. Αρκεί να φυλαγόμαστε από τους τρελούς και όλα θα είναι εντάξει.

Η πραγματικότητα είναι αρκετά μακρυά από αυτήν που παρουσιάζεται όμως. Δεν υπάρχουν επίσημα στοιχεία που να δείχνουν πως οι ψυχικά ασθενείς είναι πιο βίαιοι από τους ψυχικά υγιής.

Μάλιστα τις περισσότερες φορές που ψυχικά ασθενείς γίνονται επιθετικοί, αυτό συμβαίνει στους κοντινούς συγγενείς τους και όχι σε αγνώστους. Αν και η βία καταλογίζεται σε ποσοστό 3-5% στην ψυχική ασθένεια στην Αμερική το 61% των Αμερικανών ερευνήθηκε να πιστεύει πως οι ψυχικά ασθενείς είναι βίαιοι και επικίνδυνοι. Κάποιο ρόλο σε αυτό ίσως έχουν και τα Μ.Μ.Ε καθώς σε μια έρευνα που συμπεριέλαβε τις 70 μεγαλύτερες εφημερίδες, βρέθηκε πως το 39% των θεμάτων για την ψυχική υγεία αφορούσε ρεπορτάζ που συνέδεαν τη ψυχική ασθένεια με τη βία. Αντίθετα από τη κοινή γνώμη πάντως είναι πολύ πιο πιθανό οι ψυχικά ασθενείς να είναι θύματα κακοποίησης παρά θύτες.

Η αβίαστη απόρριψη του μεριδίου ευθύνης του κινηματογράφου ως τέχνη που δεν είναι υποχρεωμένη να αναπαριστά τα πράγματα όπως ακριβώς είναι φαίνεται κάπως αφελής και απλοϊκή. Ο πολιτισμός είναι ιστορικά μια πολύ σημαντική πτυχή της ανθρωπότητας και είναι άδικο να διαδίδει λανθασμένες και επικίνδυνες αντιλήψεις για μια μερίδα ανθρώπων που χρειάζεται συμπαράσταση και κατανόηση. Η βία των ψυχικά ασθενών στον φανταστικό κόσμο του κινηματογράφου εγγράφεται στο συλλογικό ασυνείδητο και φαίνεται να έχει κάποια δύναμη στο να διαμορφώνει αντιλήψεις και συμπεριφορές απέναντι τους στον πραγματικό κόσμο. 

ΠΗΓΕΣ: 
http://www.alternet.org/story/92401/stigma%3A_what_hollywood_and_the_media_teach_us_about_mental_illness 

http://www.psychiatrictimes.com/articles/stigma-continues-hollywood 

http://ontario.cmha.ca/files/2012/07/mass_media.pdf

Συγγραφή άρθρου:
Νίκος Νακόπουλος
Ψυχολόγος