Γιατί διώκονται οι ψυχικά ασθενείς;

Ακρόαση άρθρου......

''Μια μέρα έπιασε ένα κοράκι και του έβαψε κόκκινα τα φτερά, πράσινο το στήθος και μπλε την ουρά. Όταν φάνηκε πάνω απ' το καλύβι μας ένα κοπάδι από κοράκια, ο Lekh άφησε ελεύθερο το χρωματισμένο πουλί. Μόλις όμως αυτό ενώθηκε με το κοπάδι, άρχισε μια απελπισμένη μάχη. Το κοράκι που ξεχώριζε, δέχθηκε επίθεση απ' όλες τις πλευρές.

Κι άρχισαν να πέφτουν στα πόδια μας μαύρα, κόκκινα, πράσινα, μπλε φτερά. Τα κοράκια πετούσαν μανιασμένα στον ουρανό. Και ξαφνικά το χρωματισμένο κοράκι γκρεμίστηκε στο φρεσκο-οργωμένο χώμα''. 

Το παραπάνω απόσπασμα είναι από το βιβλίο ''Το Χρωματισμένο Πουλί'', του Jerzy Kosinski, και παρατίθεται από τον Αμερικανό ψυχίατρο και ψυχαναλυτή Thomas Szasz, στη '' Βιομηχανία της Τρέλας''.

Το Χρωματισμένο Πουλί είναι το σύμβολο του Άλλου, και αναφέρεται από τον Szasz για να περιγράψει την αιτιολογία του καταναγκασμού, της απομόνωσης και του στιγματισμού που υφίστανται τα άτομα με ψυχιατρική εμπειρία.

Η αιτιολογία αυτή εντοπίζεται στη θεωρία του αποδιοπομπαίου τράγου, σύμφωνα με την οποία η κοινωνία, σε κάθε χρονική περίοδο, προκείμενου να αντιμετωπίσει τα ανθρώπινα δεινά, εναποθέτει την αιτία της ύπαρξής τους σε κάποιον αποδιοπομπαίο τράγο, όπως ήταν, για παράδειγμα, οι μάγισσες του Μεσαίωνα.

Αναλυτικότερα, οι πρωτόγονοι άνθρωποι μεταβίβαζαν τις ενοχές και τα βάσανά τους σε ανθρώπους ή ζώα, τοποθετώντας τους με αυτόν τον τρόπο στο ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου, και στη συνέχεια έθιμό τους ήταν η τελετουργική εξόντωσή τους. Ο Szasz παραθέτει ένα γνωστό σχετικό παράδειγμα, το εβραικό έθιμο της τελετής Yom Kippur, κατά το οποίο ένας πραγματικός τράγος επωμιζόταν τις αμαρτίες του προηγούμενου χρόνου, του λαού του Ισραήλ, και τις μετέφερε έξω από την κοινότητα. Ανάλογα παραδείγματα παρατηρούνται και στην αρχαία Ελλάδα, στη φυλή Caffres της Ν. Αφρικής και στην Αραβία.

Σκοπός αυτών των τελετών ήταν η εκδίωξη του κακού και η ενίσχυση του καλού και, επομένως, η ενίσχυση της ίδιας της ζωής. Ο Szasz υποστηρίζει πως οι τελετές αυτές κληρονομήθηκαν και στο παρόν, μόνο που τώρα το καλό είναι η ψυχική υγεία και το κακό η ψυχική ασθένεια, και η αντιμετώπιση της τελευταίας γίνεται με τον εγκλεισμό και τον εξευτελισμό των ατόμων που φέρουν τα χαρακτηριστικά της.

Όταν ο κοινωνικός άνθρωπος ορίζει τον Άλλο ως κακό και τον απορρίπτει, ο ίδιος νιώθει ενάρετος.

Εδώ ακριβώς παρατηρεί ο Szasz τη λειτουργία του αποδιοπομπαίου τράγου, δηλαδή το να επιβεβαιώσει η πλειοψηφία τον εαυτό της ως καλή. Επιπλέον, ο Sartre παρατηρεί άλλη μία λειτουργία. Το ''φυσιολογικό'' άτομο, αφού γνωρίζει ότι το κακό είναι ο εκάστοτε αποδιοπομπαίος τράγος της κοινωνίας, δε χρειάζεται να αναλάβει την ευθύνη της προσωπικής αναζήτησης του καλού και του κακού και να μοχθήσει για την επίλυση του εν λόγω προβλήματος.

Μία επιπλέον λειτουργία που εξυπηρετεί η δίωξη των ατόμων με ψυχιατρική εμπειρία είναι, κατά τον Szasz, η εξασφάλιση της κοινωνικής συνοχής. Αναλυτικότερα, οι κοινωνίες βασίζονται στις κοινές αξίες, πρακτικές και τρόπους σκέψης, και, για το λόγο αυτό, η διαφορετικότητα συνιστά απειλή. Για τον Szasz, η ψυχική ασθένεια δεν είναι χαρακτηριστικό του ατόμου, αλλά αποτέλεσμα των κοινωνιών, που θέτουν κανόνες και, επομένως, κάποιοι τους υπακούουν και χαρακτηρίζονται ως ''φυσιολογικοί'', ενώ άλλοι όχι και θεωρούνται ''ψυχικά ασθενείς''. Έτσι, η επιλογή της ελευθερίας από τον άνθρωπο, έχει ως τίμημα την αντιμετώπιση των προσπαθειών υποδούλωσής του από την κοινωνία, καθώς και τη συνεχή αντιπαράθεση με τις απόψεις της πλειοψηφίας.

Συμπερασματικά, όπως γίνεται φανερό από το απόσπασμα στη αρχή του κειμένου, όταν ο Άλλος είναι διαφορετικός, ο κοινωνικός άνθρωπος τον διώκει.

Αντίθετα, όταν ο Άλλος είναι ίδιος με την ομάδα, ο άνθρωπος επεμβαίνει για να τον κάνει διαφορετικό και να μπορεί στη συνέχεια να τον διώκει. Η αρχή του αποδιοπομπαίου τράγου αποδεικνύει πως, μπορεί ο άνθρωπος να έχει εγκαταλείψει τον φυσικό καννιβαλισμό του, γεγονός σημαντικό για την ηθική του ανάπτυξη, όμως δεν έχει εγκαταλείψει τον υπαρξιακό του καννιβαλισμό. Το τελευταίο αποτελεί, κατά τον Szasz, τη μεγαλύτερη ηθική πρόκληση του σύγχρονου ανθρώπου.

Ανεξάρτητα από την αιτιολογία που δίνει κανείς στην ψυχική ασθένεια, είτε ως πραγματική οντότητα, είτε ως κοινωνική κατασκευή, η πρόταση του Szasz για την εγκατάλειψη του υπαρξιακού καννιβαλισμού και την αποδοχή της διαφορετικότητας φαντάζει ελκυστική. Ίσως η πρότασή του να ανήκει στη σφαίρα του ιδεατού, αδύνατη να πραγματοποιηθεί λόγω της ίδιας της υπόστασης της κοινωνίας. Ίσως, από την άλλη, να είναι αυτό ακριβώς που χρειάζεται η κοινωνία, έτσι ώστε τα εκάστοτε χρωματισμένα πουλιά να μπορούν να επιδιώκουν την ελευθερία χωρίς να διώκονται.

Βιβλιογραφία:

Szasz, T. S. (1983). H βιομηχανία της τρέλας. Μία συγκριτική μελέτη της ιεράς εξέτασης και της κίνησης ψυχικής υγείας. Θεσσαλονίκη: Ιανός.

Szasz, T. S. (1991). H βιομηχανία της τρέλας. Μία συγκριτική μελέτη της ιεράς εξέτασης και της κίνησης ψυχικής υγείας. Θεσσαλονίκη: Εκδοτική Θεσσαλονίκης.

Διαβάστε ακόμη το σχετικό άρθρο: Τελικά πόσο διαφέρει ένας "υγιής" από έναν ψυχικά "ασθενή";