Πως μια ταινία κινουμένων σχεδίων καθίσταται εγχειρίδιο σύγχρονης ψυχολογίας - Vol.2

Ακρόαση άρθρου......

Στα πλαίσια αναζήτησης της επόμενης ταινίας κινουμένων σχεδίων με ψυχολογικό περιεχόμενο, βρήκαμε την Ντόρι (Finding Dory,2016) μια ακόμα εξαιρετική δημιουργία animation του Κολοσσού της Pixar, βιομηχανία η οποία αποδεικνύει σε κάθε νέο της βήμα πώς μέσα από την παιδική, παραστατική και ωραιοποιημένη σεναριογραφία αναδεικνύονται περιγραφές, χαρακτήρες και μηνύματα που προσιδιάζουν στον ανθρώπινο κόσμο.

«Ψάχνοντας την Ντόρι» λοιπόν , συνέχεια του βραβευμένου με Όσκαρ «Ψάχνοντας το Νέμο» , βρήκαμε εκτός από την εικαστική δεξιοτεχνία των δημιουργών, τις χαρακτηριστικές βινιέτες, τους καίριους κοινωνικούς σχολιασμούς, μια απόπειρα προσέγγισης ακόμα πιο ευαίσθητων χορδών αυτών που αγγίζουν την ψυχοπαθολογία, τον πύργο των συναισθημάτων του ασθενούς, την ψυχρή μα αληθινή εικόνα της αντιμετώπισής του από την κοινωνία και κυρίως την πάλη του ίδιου τόσο εσωτερικά όσο με τον περίγυρο με σκοπό την αποδοχή…

Η ιστορία ξεκινάει ρίχνοντας το κοινό στα βαθιά, στα νερά του Ειρηνικού Ωκεανού συγκεκριμένα, όπου τη λειτουργική καθημερινότητα των ψαριών διαταράσσει ένα ψάρι ιδιόμορφο, η Ντόρι. Η Ντόρι που πάσχει από απώλεια βραχείας μνήμης, στην πρώτη ταινία της σειράς, βοήθησε τον Μάρλιν να βρει το χαμένο γιο του, Νέμο, διασχίζοντας όλο τον Ωκεανό. Ένα χρόνο μετά την επανασύνδεσή τους, καλούνται να αντιμετωπίσουν μια νέα πρόκληση, την αναζήτηση της χαμένης οικογένειας της Ντόρι. Με αφορμή την εκπαιδευτική εκδρομή αποδήμησης, η Ντόρι συνειδητοποιεί ότι αγνοεί την καταγωγή της κι έτσι αρχίζει, παρέα με τους δυο φίλους της, την αναζήτηση των γονιών της στην άλλη άκρη του Ειρηνικού, ένα περιπετειώδες κυνήγι που περιλαμβάνει τον εγκλεισμό σε Καραντίνα ενός Ινστιτούτου Θαλάσσιας Ζωής, τη γνωριμία με ένα χταπόδι, έναν φαλαινοκαρχαρία, μια φάλαινα μπελούγκα, δυο θαλάσσια λιοντάρια κι ένα παγοβούτι, σκηνές με αγωνία, γέλιο μα και συγκίνηση.

Χρησιμοποιώντας την οικεία πλέον τακτική του ανθρωπομορφισμού, η Pixar , επιλέγει να προσάψει στα ψάρια ανθρώπινα χαρακτηριστικά και να αναδείξει αξίες και θεσμούς γνωστούς στις ανθρώπινες κοινωνίες. Πρώτα, επιβάλλεται να σχολιαστεί ο τρόπος παρουσίασης των συμπτωμάτων του αμνήμονος ψαριού που έμμεσα αντιπροσωπεύει οποιοδήποτε άνθρωπο έρχεται αντιμέτωπος με κάποια ασθένεια ή διαταραχή.

Για να γίνουμε ακόμα πιο σαφείς και συγκεκριμένοι στην περίπτωση της αμνησίας, τα συμπτώματα αφορούν όχι μόνο την αδυναμία συγκράτησης πληροφοριών σημασιολογικού ή/και επεισοδιακού τύπου αλλά κυρίως την ανικανότητα συγκέντρωσης και πραγμάτωσης οργανωμένης συμπεριφοράς. Επιστημονικά, η βραχύχρονη μνήμη (γνωστή κι όχι μνήμη εργασίας ή τεχνοκρατικά RAM) χαρακτηρίζεται από πεπερασμένη χωρητικότητα (7±2 πληροφορίες), πρόσκαιρη αποθήκευση δεδομένων υπό ανολοκλήρωτη επεξεργασία (30 δευτερ. - λίγα λεπτά) και το επίκεντρό της σύμφωνα με τη μαγνητική τομογραφία εντοπίζεται στον πρόσθιο λοβό, περιοχή που εμπλέκεται σε άλλες ανώτερες γνωστικές διεργασίες όπως ο έλεγχος της συμπεριφοράς και η αίσθηση ταυτότητας.

Παράλληλα δεδομένης της συσχέτισής της με τις αισθήσεις , συνδέεται και με άλλες εγκεφαλικές δομές. Στην περίπτωση της Ντόρι , η ικανότητα ανάσυρσης πληροφοριών προέρχεται από την επαφή της με συμβάντα και αναμνήσεις που έχουν συναισθηματική αξία για εκείνη , όπως τραγούδια , φράσεις-κλειδιά , χαρακτηριστικά μέρη στο βυθό κάτι που υποδεικνύει το ρόλο της αμυγδαλής και του ιππόκαμπου στη μνήμη . Ως προς τα συμπτώματα της αμνησίας , ο ασθενής-ψάρι θυμίζει σε μεγάλο βαθμό τη διαταραχή ελλειμματικής προσοχής κι υπερκινητικότητας (ΔΕΠ-Υ) , συσχέτιση καθόλου τυχαία αφού η παραπάνω διαταραχή αφορά σε βλάβη του προμετωπιαίου φλοιού.

Συγκεκριμένα, παρουσιάζει ανικανότητα συγκέντρωσης, απρόσεκτα λάθη, αφαιρείται, δε δίνει σημασία στις λεπτομέρειες, δυσκολεύεται να συγκρατήσει και να εκτελέσει οδηγίες ενώ παράλληλα δεν μπορεί να διαχειριστεί τα συναισθήματα της, είναι επιπόλαια, παρορμητική και άσκοπα δραστήρια.

Πέρα όμως από το διαγνωστικό κομμάτι, τα συναισθήματα της Ντόρι είναι εκείνα που χρήζουν προσοχής και δίνουν σε όλους , ειδικούς και μη, ένα μάθημα για το πώς να φερόμαστε στους ανθρώπους που αντιμετωπίζουν κάποιο πρόβλημα, οποιασδήποτε υφής. Αν μπούμε στο μυαλό ενός αμνήμονα, λόγω της αδυναμίας σύναψης αναμνήσεων, ο συναισθηματικός του κόσμος είναι ασταθής κι ανισόρροπος. Αυτή είναι κι η εικόνα του συναισθηματικού προφίλ της Ντόρι, η οποία είναι κυρίως αγχωμένη με τη συνεχώς καινούρια για κείνη ζωή, ένοχη για τους γονείς της και το πρόβλημά της με κυρίαρχο το αίσθημα κατωτερότητας για τη διαφορετικότητα της.

Χαρακτηριστικές είναι οι φράσεις «Λυπάμαι, οι σκέψεις μου φεύγουν απ’το κεφάλι μου … Εγώ φταίω, εγώ σας έχασα». Ευρύτερα, αν μπούμε στο λαβύρινθο της Ψυχοσύνθεσης ενός ανθρώπου με Ψυχοπαθολογία θα βρούμε ένα κουβάρι συναισθημάτων με μπλεγμένη την αναποφασιστικότητα,το θυμό, την άρνηση, τη λύπη, την αυτοκατηγορία ή κατηγορία. Πρόκειται, σύμφωνα με την Κιούμπλερ-Ρος , για συναισθήματα που συναντάς περνώντας από τα στάδια του Πένθους , δεδομένου ότι οποιαδήποτε αλλαγή, πόσο μάλλον εκείνη της μετάβασης από το λειτουργικό στο δυσλειτουργικό στην υγεία, αντιμετωπίζεται ως απώλεια.

Υπεύθυνος σε μεγάλο βαθμό για τα αισθήματα ενοχής και κατωτερότητας, είναι ο κοινωνικός περίγυρος μέσα από την ανεύθυνη αντιμετώπιση του προβλήματος ή σωστότερα μέσα από την αποφυγή αντιμετώπισης του προβλήματος. Από τις πρώτες κιόλας σκηνές , οι «σημαντικοί άλλοι» αποστασιοποιούνται , χλευάζουν το πρόβλημα, δε βοηθούν και σε επόμενο στάδιο απλώς λυπούνται ενώ άλλοι θυμώνουν με τη χαοτική διαφορά στον τρόπο σκέψης υγιούς-μη υγιούς ατόμου .

Η Ντόρι στο έργο είναι για όλους «ένα ψάρι που περιπλανιέται» και για τους περισσότερους «αυτό που κάνει καλύτερα είναι να ξεχνά» . Το προφίλ της θυμίζει σκόπιμα , την εικόνα των ανθρώπων με ψυχοπαθολογία . Η αποδοχή του προβλήματος ακόμα κι από τους ίδιους , είναι δύσκολη κι εξαρτάται από τη συν-χώρεση των άλλων. Η διαφορετικότητα στηλιτεύεται , προκαλεί οίκτο ενώ ακόμα κι οι σιωπηροί θιασώτες επιλέγουν την απομάκρυνση φοβούμενοι μήπως η συναισθηματική εμπλοκή επηρεάσει τόσο εκείνους όσο την ψυχολογία του θεραπευόμενου. Πάντα όμως, θα υπάρχουν εκείνοι που πρεσβεύουν το σεβασμό, την κατανόηση και την αξία της διαφορετικότητας και δεν είναι άλλοι από αυτούς που καλούνται επάξια Φίλοι και Οικογένεια.

Η Ντόρι, στο πρόσωπο του Μάρλιν και του Νέμο βρήκε την αλληλεγγύη, την αυτοθυσία, την άνευ όρων αποδοχή. Φιλία με γερά θεμέλια που αντιμετώπισε ρεαλιστικά εμπόδια όπως αυτά του θυμού , της υπερπροστασίας , της δυσπιστίας του Μάρλιν υπό την ιδιότητα του γονέα αλλά με τη μεγάλη βοήθεια του αυθορμητισμού , της διαχυτικότητας και της ευθύτητας του μικρού Νέμο.

Αν μας δινόταν η ευκαιρία να δώσουμε έναν εναλλακτικό τίτλο στην ταινία , αυτός θα ήταν «Η συμβολή της Οικογένειας στην αποδοχή της διαταραχής» καθώς από την πρώτη σκηνή, παρακολουθούμε τους γονείς της αμνήμονος Ντόρι, να παλεύουν όχι τόσο για τη καλύτερη δυνατή διαχείριση ή θεραπεία του προβλήματος όσο για να αποδείξουν στο παιδί τους ότι η διαφορετικότητα δε συνεπάγεται αδυναμία αλλά αξιοπρέπεια , ικανότητα , υπομονή κι επιμονή . «Είσαι καταπληκτική με το δικό σου τρόπο, της επισημαίνουν, μην τολμήσεις να λυπάσαι».

Τα λόγια τους μα κι οι πράξεις τους αποτελούν ενισχυτικούς μηχανισμούς : Αρχικά , την παροτρύνουν για έντονη κοινωνική ζωή μέσα από το διάλογο και τα παιχνίδια, οξύνοντας έτσι τις γνωστικές της λειτουργίες και τη συναισθηματική της νοημοσύνη . Αξιοποιούν τις ικανότητές της (ανεύρεση κοχυλιών) , δημιουργούν συνθήκες ασφαλείας (μακριά από το θαλάσσιο ρεύμα) , απλοποιούν τις δραστηριότητες και χρησιμοποιούν βοηθήματα μνήμης όπως τραγούδια, ρίμα, επαναλήψεις, σημεία κατατεθέντα μέσα στο βυθό. Έτσι , με τον ανειδίκευτο αλλά γεμάτο αγάπη τρόπο τους, καθίστανται σύμμαχοι της κόρης τους, προστάτες της και προαγωγοί της ανεξαρτησίας και της αυτοεκτίμησης της ξεπερνώντας κάθε εμπόδιο , εσωτερικό κι εξωτερικό . Ένα μάθημα για όλους εμάς εκεί έξω που είτε αδιαφορούμε & επιλέγουμε να αγνοήσουμε είτε γνωρίζουμε αλλά φοβόμαστε την επαφή κι αρκούμαστε σε τυπικές καλές πράξεις δικαιολογημένες ως «φροϋδικές άμυνες».

Είναι, ομολογουμένως, από τις λίγες φορές που μια ταινία κινουμένων σχεδίων παρά το happy end και τις κωμικές σκηνές , επιλέγει να εστιάσει και να υπηρετήσει το «μη υγιές» , «το δύσκολο», «το δυσλειτουργικό» μπροστά στα παιδικά μάτια ακόμα και υπό το πρίσμα του απλοποιημένου, λιτού και γλαφυρού. Δεν παύει όμως να αποτελεί και τη ρεαλιστική πλευρά των πραγμάτων. Μπορεί το σενάριο να αποκρυσταλλώνεται στον παιδικό, επιστημονικής φαντασίας, κόσμο -όμως μεταφέρει αριστοτεχνικά την εικόνα των προβλημάτων, το συναισθηματικό προφίλ των ασθενών, τη στάση της κοινωνίας και τη δυσκολία προσαρμογής.

Πρόκειται για ρίσκο όπως επίσης και για ακόμα μια προσπάθεια μύησης των θεατών –μικρών και μεγάλων- στο φάσμα της Ψυχολογίας, φάσμα που όσο πιο απλά και γρήγορα καταστεί οικείο και προσιτό στην κοινωνία τόσο λειτουργικότερη θα ‘ναι η επικοινωνία κι η επίλυση προβλημάτων.

Απευθύνεται η ταινία, επομένως, σε μικρούς και μεγάλους; Ασυζητητί, ΝΑΙ!