Η θεωρία θεραπείας του Carl Rogers

Ακρόαση άρθρου......

Η προσωποκεντρική συμβουλευτική, μαζί με τις γνωστικο-συμπεριφοριστικές και ψυχοδυναμικές προσεγγίσεις, συγκαταλέγεται, στις πιο σημαντικές και αποτελεσματικές θεραπευτικές μεθόδους. Ήταν στις αρχές της δεκαετίας του 1940 όταν πρωτοεμφανίσθηκε από τον Αμερικανό ψυχολόγο Carl R. Rogers (τον μόνο μη ευρωπαίο θεμελιωτή θεραπευτικής μεθόδου). Η μετέπειτα εξέλιξή της συνδέεται άρρηκτα με το έργο του.

Σε αντίθεση προς τις ψυχαναλυτικές και συμπεριφοριστικές αντιλήψεις περί συμβουλευτικής, η θεωρία του Rogers αναπτύχθηκε στο χώρο της κλινικής πράξης.

Βασίζεται πάνω στην υπόθεση πως αν δημιουργηθούν κάποιες συγκεκριμένες συνθήκες μέσα σε μια θεραπευτική σχέση, τότε ένα ψυχικά διαταραγμένο άτομο, μπορεί να βοηθηθεί. Δίνεται δηλαδή έμφαση στη σχέση που ανατττύσσεται ανάμεσα στο σύμβουλο και τον πελάτη. Σε αντίθεση με άλλες θεωρίες συμβουλευτικής, η προσωποκεντρική προσέγγιση αναγνωρίζει στον πελάτη την ικανότητα να αναλύει και να επεξεργάζεται τα προβλήματα μόνος του, ενώ το ρόλο του συμβούλου τον επικεντρώνει στη δημιουργία των απαραίτητων συνθηκών για την επίτευξη του στόχου αυτού.

Η προσωποκεντρική προσέγγιση, από την εμφάνισή της το 1940 έως μη κατευθυντική συμβουλευτική, μέχρι τις μέρες μας, έχει διανύσει ενδιαφέρουσα πορεία, που χαρακτηρίζεται από σημαντικές αλλαγές και διεύρυνση του πεδίου εφαρμογών της. Η πορεία αυτή συντελέστηκε σε τέσσερα στάδια:

1. μη-κατευθυντική συμβουλευτική
2. πελατοκεντρική θεραπεία
3. βιωματική θεραπεία
4. προσωποκεντρική προσέγγιση.

Βλέπουμε ότι η αρχικά προτεινόμενη προσέγγιση συμβουλευτικής, διευρύνθηκε, επεκτάθηκε και εφαρμόστηκε και σε άλλους τομείς της ζωής, όπως στην αγωγή, τη διδασκαλία, την κοινωνική εργασία, τη βιομηχανία, τη διοίκηση, τη διευθέτηση φυλετικών και άλλων συγκρούσεων κ.ά.

To θεωρητικό σύστημα της προσωποκεντρικής προσέγγισης διακρίνεται στις θεωρίες:

1. της θεραπείας
2. της προσωττικότητας
3. του προσώπου σε πλήρη λειτουργία
4. των διαπροσωπικών σχέσεων
5. των εφαρμογών.

Στο επίκεντρο του συστήματος αυτού βρίσκεται η "θεωρία της θεραπείας", η οποία περιγράφει τις απαραίτητες αναγκαίες και ικανές συνθήκες για την έναρξη της θεραπευτικής διαδικασίας καθώς επίσης και τα αποτελέσματά της.

Ήταν το 1951, όταν ο Rogers αποπειράται το εγχείρημα να διατυπώσει μια θεωρία για τη θεραπεία. Χρειάστηκε να περάσουν οκτώ χρόνια και το 1959, επιχειρεί εκ νέου να προσδιορίσει μια θεωρία για τη θεραπεία σε ένα μοντέλο τριών επιπέδων, που είχε τη μορφή «εάν-τότε-προτάσεων».

Αυτά περιλάμβαναν:
1. τις προϋποθέσεις της θεραπευτικής διαδικασίας,
2. τη διαδικασία της θεραπείας,
3) τα αποτελέσματα στην προσωττικότητα και τη συμπεριφορά.

Η θεώρηση του Rogers για τη θεωρία της θεραπείας ενέχει τη μορφή ενός λειτουργικού συστήματος που εττιδέχεται περαιτέρω εμπειρική διερεύνηση. Όταν δηλαδή υφίστανται ορισμένες προϋποθέσεις, τότε συντελούνται συγκεκριμένες διεργασίες, οι οποίες χαρακτηρίζονται από συγκεκριμένα στοιχεία. Με την εττιτυχημένη ολοκλήρωση των διεργασιών αυτών, συντελούνται κάποιες αλλαγές στη συμπεριφορά και στην προσωπικότητα.

Απαιτείται όμως ένα χρονικό διάστημα, για να μπορέσουν οι συγκεκριμένες αυτές προϋποθέσεις να θέσουν σε κίνηση τη διαδικασία αλλαγής. Ο Rogers άλλωστε επισημαίνει ότι οι προϋποθέσεις αυτές, δεν είναι μόνο απαραίτητες για την προσωποκεντρική θεραπεία, αλλά είναι το ίδιο σημαντικές για κάθε μορφή ψυχοθεραπείας.

Συγκεκριμένα οι προϋποθέσεις αυτές για τη θεραπευτική διαδικασία είναι οι εξής:

Α. Δύο πρόσωπα βρίσκονται σε ψυχολογική επαφή. Ο όρος ψυχολογική ετταφή υποδηλώνει το συναισθηματικό πλησίασμα των ενεπλεκόμενων μερών στη θεραπευτική διαδικασία. Αν και ο ίδιος ο Rogers δεν επεξήγησε λεπτομερώς την έννοια του συγκεκριμένου όρου, κατά την πορεία εξέλιξης της προσωποκεντρικής προσέγγισης έγινε εμφανές ότι αναφέρεται στην επαφή με τη μορφή της αμοιβαίας και εντατικά βιωμένης σχέσης.

Η θεραπευτική σχέση θεωρείται το θεμέλιο της αλλαγής. Απαραίτητη και αναγκαία συνθήκη όμως είναι ο πελάτης να έχει την ικανότητα την επικοινωνεί για να συνάψει σχέση.

Οι D. Mearns και Β. Thorne, ψυχοθεραπευτές και μαθητές του Rogers, συσχετίζουν τα αποτελέσματα της θεραπευτικής διαδικασίας με την ποιότητα της σχέσης. Τα σημαντικότερα αποτελέσματα προκύπτουν από τη θεραπευτική σχέση που εκτυλίσσεται σε τρεις διακριτές φάσεις :
1. την εγκαθίδρυση της εμπιστοσύνης από την πλευρά του πελάτη (η οποία μπορεί να συντελεστεί είτε σε μικρό ή μεγαλύτερο χρονικό διάστημα),
2. την ανάπτυξη της οικειότητας, μέσα στο κλίμα της οποίας, ο πελάτης προβαίνει στην αποκάλυψη βαθύτερων στρωμάτων των εμπειριών του,
3. την εγκαθίδρυση μιας αυξανόμενης αμοιβαιότητας ανάμεσα στον πελάτη και στο θεραπευτή. (Mearns & Thorne, 1996, 42). Δεν πρόκειται τόσο για «φάσεις», όσο για διακριτές «ποιότητες» κατά τις φάσεις της θεραπευτικής διαδικασίας.

Β. Ο πρώτος, που θα ονομάσουμε «πελάτη», βρίσκεται σε κατάσταση μη συνοχής και ασυμφωνίας, έχει άγχος, ένταση και είναι ευτραυμάτιστος. Επικεντρώνεται στα βιώματα εκείνα που δεν ταιριάζουν με την αυτοαντίληψή του.
Κάθε άνθρωττος δημιουργεί μια εικόνα για τον εαυτό του, στην οποία δεν καταφέρνει πάντα την ένταξη, ενσωμάτωση των εμπειριών του. Αυτό χαρακτηρίζεται ως ασυμφωνία. Ο πελάτης γίνεται ευάλωτος, όταν δεν έχει συνειδητοποιήσει την ασυμφωνία αυτή, μεταξύ εμπειρίας και εαυτού. Όταν όμως αισθάνεται έστω και αμυδρά την ασυμφωνία αυτή, δημιουργείται μέσα του ένταση και βιώνει άγχος. Είναι η στιγμή που ο πελάτης είναι σε θέση να αναζητήσει και να βρει βοήθεια. Να δεχθεί βοήθεια.
Θα μπορούσσμε να ττούμε πως ο πελάτης αντιλαμβάνεται την εττιθυμία του για αλλσγή. Αυτή είναι που τον κινητοποιεί στην αναζήτηση της λύσης.

Γ. Ο δεύτερος, που θα ονομάσουμε «θεραπευτή», είναι σε συμφωνία εσωτερική και εξωτερική, είναι ολόκληρος και γνήσιος μέσα στη σχέση. Είναι αυθεντικός στη σχέση του με τον πελάτη.
Είναι απαραίτητο ο θεραπευτής, να είναι ο εαυτός του, στην άμεση σχέση με τον πελάτη. Η γνησιότητα του θεραπευτή είναι παράγοντας αποφασιστικής σημασίας για τη θεραπευτική διαδικασία. Χρειάζεται ο θεραπευτής να αντιλαμβάνεται τις εν εξελίξει οργανισμικές εμπειρίες του και να τις εντάσσει στην αυτοαντίληψή του.

Η γνησιότητα όμως δεν αναφέρεται στο σύνολο των εμπειριών του θεραπευτή, αλλά αφορά μόνο εκείνες που συνδέονται με τη σχέση του ττρος τον πελάτη. Η γνησιότητα ή αληθινότητα ή συμφωνία, αποτελεί την έκφραση της αρμονίας που υπάρχει μεταξύ «της εμπειρίας, της συνειδητότητας και της επικοινωνίας» (Κοσμόπουλος, 1981,92) στον ψυχοθεραπευτή ή σύμβουλο. Αυτό καθίσταται εφικτό όταν ο διευκολυντής έχει πλήρη επίγνωση όσων βιώνει κάθε στιγμή μέσα στη σχέση του με τον πελάτη, όταν είναι ολοκληρωτικά γνήσιος.

Μέσα στο πλαίσιο της γνησιότητας αυτής, ο διευκολυντής είναι ικανός «να βιώνει τα συναισθήματά του» (Rogers & Freiberg, 1994, 154), να ταυτίζεται με αυτά χωρίς να τα απωθεί ή να τα αττορρίπτει, και να τα «κοινοποιεί εάν κρίνει κατάλληλες τις συνθήκες». Ο Rogers αναφερόμενος στο βίωμά του ισχυρίζεται : «όταν αυτό που δοκιμάζω εκείνη τη στιγμή είναι παρόν στη συνειδητότητά μου και όταν ό,τι είναι προϊόν στη συνειδητότητά μου είναι παρόν και στην εττικοινωνία μου, τότε καθένα από τα τρία επίπεδα συνταιριάζεται ή είναι σύμφωνο. Σε αυτές τις στιγμές είμαι ενιαίος ή ολόκληρος, είμαι εξ ολοκλήρου ένας. Είναι μια θεμελιώδης βάση για τη βέλτιστη επικοινωνία» (Rogers, 1980α, 15). Υπάρχει ένας συντονισμός, συνταίριασμα ή συμφωνία ανάμεσα σε εκείνο που αισθάνεται κανείς στα σπλάχνα του, σε εκείνο που είναι παρόν στη συνειδητότητα και σε εκείνο που εκφράζεται στον πελάτη (Rogers, 1980α, 116).

Πρόκειται για την πιο σημαντική διευκολυντική ιδιότητα στην προσωποκεντρική ψυχοθεραπεία, για «μια από τις πιο σημαντικές αξίες στις ανθρώπινες σχέσεις, κατά την επαφή ενός ανθρώπου με κάποιον άλλο», τονίζει ο Rogers στο διάλογό του με τον Skinner (Rogers στο Kirschenbaum & Henderson, 1990, 151).

Δ. Ο θεραπευτής νιώθει μια χωρίς όρους, ανετηφύλακτη θετική μέριμνα, αναγνώριση και αττοδοχή, για το σύνολο των εμπειριών του πελάτη.
Με τη στάση του αυτή ο θεραπευτής στρέφεται σαφέστατα στον άλλο και τον υποδέχεται. «Οποιαδήποτε κι αν είναι τα συναισθήματά του, φόβος, απογοήτευση, ανασφάλεια, θυμός, οποιοσδήποτε και αν είναι ο τρόπος έκφρασής του, σιωπή, χειρονομίες, δάκρυα ή λέξεις, οτιδήποτε και αν βρίσκει ότι είναι ο εαυτός του εκείνη τη στιγμή, αισθάνεται ότι είναι ψυχολογικά αποδεκτός από το διευκολυντή όπως ακριβώς είναι» (Rogers, 1961, 130-131). Ο θεραπευτής βιώνει τον εαυτό του ως άτομο που αποδέχεται τον συνομιλητή του έτσι όπως είναι, χωρίς να συνδέει την αποδοχή με την εκπλήρωση συγκεκριμένων όρων. Αποδέχεται όλες τις εμπειρίες του πελάτη ως αναπόσπαστα στοιχεία της προσωπικότητάς του. Η ανετηφύλακτη θετική αναγνώριση δεν αφορά την αποδοχή της συμπεριφοράς και της δράσης, αλλά κυρίως στα βιώματα. Δεν χαρακτηρίζεται ούτε από αδιαφορία ούτε από
 επιβράβευση με την έννοια της αξιολόγησης.

«Επιβεβαιώνω τον άλλο σημαίνει ότι αποδέχομαι το σύνολο των υπό εξέλιξη δυνατοτήτων του. Μπορώ να αναγνωρίσω και να γνωρίσω στον άλλο το πρόσωπο το οττοίο προορίστηκε να γίνει από τον καιρό της δημιουργίας του. Τον επιβεβαιώνω σε μένα και κατόπιν στον ίδιο σε σχέση με τις δυνατότητές του, οι οττοίες τώρα μπορούν να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν» (Rogers, 1961, 55).

Ο Rogers (1991α, σ. 174) υπογραμμίζει ότι η ανετηφύλακτη θετική αναγνώριση συνιστά τον επιδιωκόμενο στόχο, που μόνο θεωρητικά μπορεί να εττιτευχθεί πλήρως.

Ε. Ο θεραπευτής αισθάνεται μια «ενσυναισθητική» κατανόηση για το εσωτερικό πλαίσιο αναφορών του πελάτη.
Η αποτελεσματικότητα της θεραπείας συνδέεται με το βαθμό της «ενσυναισθητικής κατανόησης» ή ενσυναίσθησης του θεραπευτή. Είναι η πλέον ενεργητική στάση του θεραπευτή προς το θεραπευόμενο, είναι τεταμένη ψυχοσωματική κίνηση για ακριβή κατανόηση, μα περισσότερο για «συνάντηση» του άλλου κάθε στιγμή, σε κάθε βήμα της εττικοινωνίας.

Ο θεραπευτής μέσω της ενσυναίσθησης, βιώνει και κατανοεί το εσωτερικό πλαίσιο αναφοράς του πελάτη. Δηλαδή κατανοεί τα συναισθήματα του πελάτη καθώς επίσης και το νόημα που τους προσδίδει. Και προσπαθεί να μεταδώσει στον πελάτη την κατανόησή του αυτή. Η ενσυναισθητική ικανότητα που εκδηλώνει ο θεραπευτής, αποδεικνύει ότι αντιλαμβάνεται το εσωτερικό πλαίσιο αναφορών του πελάτη με ακρίβεια και με τις συγκινησιακές αποχρώσεις και σημασίες που περιλαμβάνει αυτό, χωρίς όμως να απολέσει την "σαν να" συνθήκη. Εάν αυτή η "σαν να" ποιότητα χαθεί, τότε πρόκειται για κατάσταση ταύτισης. Με αποτέλεσμα να ακυρώνεται η προσπάθεια του θεραπευτή για τη διαλεύκανση των συγκεχυμένων συναισθημάτων του πελάτη. Η ενσυναισθητική κατανόηση ή ενσυναίσθηση δεν είναι συναισθηματική ταύτιση, ούτε συμπόνια. Ούτε θα πρέπει να συγχέεται με τη λέξη εμπάθεια που σημαίνει έντονο πάθος.

ΣΤ. Ο πελάτης βιώνει, τουλάχιστον υποτυπωδώς, τη γνησιότητα, την ανεπιφύλακτη θετική αναγνώριση και την ενσυναίσθηση του θεραπευτή.
Δύο πρόσωπα είναι σε ψυχολογική επαφή ή έχουν το ελάχιστο που είναι ουσιώδες σε μια σχέση όταν το καθένα από αυτά αντιλαμβάνεται ή υπαισθάνεται (δηλ. διακρίνει χωρίς επίγνωση ή διακρίνει αμυδρώς μια εμπειρία, χωρίς να τη συμβολίζει στη συνειδητότητα), ότι καθίσταται σημαντικό στο εμπειρικό πεδίο του άλλου (Rogers, 1959, 207).

Επομένως, ταυτόχρονα με την ετοιμότητα του πελάτη για επαφή, απαιτείται για την επιτυχή έκβαση της θεραπευτικής διαδικασίας και η ικανότητα να γίνει αντιληπτή η στάση του θεραπευτή. Η προσωποκεντρική στάση του θεραπευτή δεν έχει καμία επίδραση, αν δεν βιωθεί ως τέτοια από τον πελάτη.

Οι έξι αναγκαίες και ικανές συνθήκες που αναφέρθηκαν, δεν ωφελεί να κατανοούνται ως μεταξύ τους απομονωμένοι παράγοντες γιατί στην ουσία αλληλοεξαρτώνται. Αυτό που καθίσταται εφικτό μέσα από αυτές είναι η δημιουργία μιας ατμόσφαιρας ανάμεσα σε δύο πρόσωπα και εν προκειμένου ανάμεσα στο σύμβουλο - θεραπευτή και τον πελάτη. Έχουν διατυπωθεί σε μορφή «εάν - τότε», δηλαδή όταν ισχύουν οι συνθήκες αυτές τότε συντελούνται αλλαγές και στα δύο πρόσωπα.

Όπως τονίζει ο Rogers : «Όταν επιτρέπω σε έναν άλλο άνθρωττο να με κατανοήσει πραγματικά, τότε διακινδυνεύω να αλλάξω μέσω της κατανόησης» (Rogers, 1973, 34). Η αλλαγή συντελείται σχεδόν από μόνη της (Rogers 1991 α, 177).
Συμπερασματικά, εκείνο που απαιτείται να υπάρχει κατά τη συγκεκριμένη ψυχοθεραπευτική και συμβουλευτική εργασία είναι: να είσαι αυτό που εφαρμόζεις και πρεσβεύεις.
Επομένως, είναι πρώτιστη ανάγκη ο προσωποκεντρικός ψυχοθεραπευτής πρωταρχικά να είναι και να ζει ως προσωττοκεντρικός, προκειμένου να δρα ομολόγως. Δηλαδή, οι προσωποκεντρικές ιδιότητες απαιτείται να υπάρχουν στο θεραπευτή. Δεν είναι μια τεχνική που μαθαίνεται μόνο με την άσκηση. Ο Rogers υπογραμμίζει ότι η θεωρία του μπορεί να εφαρμοστεί ακόμη και από ατελή, αβέβαια άτομα, όμως δεν μπορεί να εφαρμοστεί από άτομα που δεν ττιστεύουν σ'αυτό που κάνουν. Δεν γίνεται τίποτε αν δεν το πιστεύεις.

Ο Αμερικανός ψυχοθεραπευτής μας εισάγει στην έννοια της θεραπείας ως σχέσης. Τονίζει ότι δεν είναι τίποτε περιοσότερο και τίποτε λιγότερο από μια διαπροσωπική σχέση, που θεραπεύει χάρη στην ποιότητά της. Πρωταρχική σημασία για την έκβαση της θεραπευτικής διαδικασίας έχουν το είδος και η ποιότητα της σχέσης που αναπτύσσεται μεταξύ του θεραπευτή και του πελάτη. Η προσωποκεντρική σχέση θεραπεύει:

1. χάρη στη θετική στάση, τη θετική συνεργασία και τη θετικά διευθετούμενη σχεσιοδυναμική που αναπτύσσεται ανάμεσα στους εμπλεκόμενους,
2. χάρη στο φιλοσοφικό-ψυχολογικό οπλισμό του θεραπευτή (ανθρωποκεντρικός ουμανισμός, αισιόδοξη αντίληψη και προοπτική, φαινομενολογική θεώρηση της πραγματικότητας, εμπιστοσύνη στην εμπειρία του εαυτού), 3. χάρη στη μη κατευθυντικότητά της.

Πρόκειται για μια θεμελιώδη και τολμηρή πρωτοτυπία που εισήγαγε ο Rogers, η απόδοση δηλαδή πρωταγωνιστικού ρόλου στη σχέση. Αποτελεί ένα επαναστατικό γεγονός. Μπορεί να μην είναι ο πρώτος που μίλησε για τη θεραπευτική σημασία της σχέσης.
Είναι όμως ο πρώτος που στήριξε αποκλειστικά επάνω της τις θεραπευτικές προσδοκίες. Χάρη σε αυτήν συζεύχθηκε η ανθρωπιά με την εττιστήμη, και η ανθρωπιστική και φαινομενολογική ψυχολογία εγκατέλειψε πλέον το ρομαντικό ημίφως της αμφισβήτησης για να διεκδικήσει με σθένος την έξοδο στο φως και στον ισότιμο επιστημονικό διάλογο.