Θάνατος από overdose, μια ψυχολογική προσέγγιση

Ακρόαση άρθρου......

Κάθε χρόνο περίπου 70.000 άνθρωποι παγκοσμίως χάνουν τη ζωή τους εξαιτίας της υπερβολικής δόσης ουσιών, κατά κύριο λόγο ναρκωτικών, το λεγόμενο overdose. Το overdose είναι η χρήση μιας ουσίας, συνήθως ναρκωτικής, σε ποσότητα παραπάνω από την κανονική και έχει ως αποτέλεσμα επιβλαβή για τον οργανισμό συμπτώματα ή και θάνατο.

Παρ’ όλα αυτά φαίνεται οτι ο όρος αυτός –overdose- δεν αποτυπώνει τον αιτιολογικό μηχανισμό των θανάτων που προκαλούνται από την χρήση εξαρτησιογόνων ουσιών.

Γιατί ο θάνατος δεν οφείλεται αμιγώς στην εξαρτιογόνο ουσία

• Τα άτομα τα οποία πεθαίνουν από τη χρήση ναρκωτικών είναι στην πλειονότητα τους έμπειροι χρήστες
• Αιματολογικές εξετάσεις που διενεργούνται μετά από θάνατο των χρηστών δεν εντοπίζουν υψηλά επιπέδα ναρκωτικής ουσίας στο αίμα
• Σε πολλές περιπτώσεις, άτομα πεθαίνουν από τη χρήση μιας ποσότητας ουσίας, η οποία είχε μεταβολιστεί από τον οργανισμό σε παρελθόντα χρόνο χωρίς να προκαλέσει συμπτώματα υπερβολικής χρήσης.

Οι συγκεκριμένες παρατηρήσεις διέγειραν το ενδιαφέρον αρκετών ερευνητών οι οποίοι προσπάθησαν να εντοπίσουν εναλλακτικούς μηχανισμούς για την ερμηνεία του φαινομένου. Θεμέλιο λίθο στην απόπειρα αυτή υπήρξε η Θεωρία της Κλασσικής Εξαρτημένης Μάθησης, που διατυπώθηκε από τον Pavlov το 1951-52, σε συνδυασμό με έρευνες που έχουν γίνει για το ρόλο της ανοχής ως απόρροια της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες.

Ο ρόλος της ανοχής στους θανάτους από υπερβολική δόση

Διασαφηνίζοντας την έννοια της ανοχής, αυτή, είναι η μειωμένη απόκριση του οργανισμού στις επιδράσεις μιας ουσίας μετά από επαναλαμβανόμενη χορήγηση της ουσίας αυτής. Η ανοχή αποτελεί χαρακτηριστικό πολλών ουσιών με τις πιο συνηθισμένες να είναι τα οπιοειδή, η νικοτίνη, τα βαρβιτουρικά κ.α. Οι θάνατοι ωστόσο από ‘υπερβολική δόση’ παρατηρούνται κυρίως ως απόρροια χρήσης ναρκωτικών ουσιών και ιδιαίτερα ηρωίνης.

Στη βάση των αρχών του φαινομένου της ανοχής προκύπτει ότι σε χρόνιους χρήστες απαιτείται μεγαλύτερη ποσότητα της χορηγούμενης ουσίας για να προκληθεί θάνατος. Κάτι τέτοιο όμως διαψεύδεται από εμπειρικά δεδομένα που δείχνουν ότι το μεγαλύτερο ποσοστό των θανάτων παρατηρείται σε έμπειρους συγκριτικά με άπειρους χρήστες. Το ερώτημα που εύλογα προκύπτει είναι: Γιατί σε κάποιες περιπτώσεις εμφανίζεται ανοχή ενώ σε κάποιες άλλες όχι;

Στη βάση του ερωτήματος αυτού διαφαίνεται ότι οι παράγοντες που συντελούν στην εμφάνιση της ανοχής δεν σχετίζονται αποκλειστικά με τις χημικές επιδράσεις της ουσίας αλλά και με περιβαλλοντικά στοιχεία που συνδέονται με τη διαδικασία χορήγησης της ουσίας αυτής. Η σύνδεση των χημικών επιδράσεων της ουσίας με τα περιβαλλοντικά στοιχεία κατά τη διάρκεια της χορήγησης αναλύονται μέσω της θεωρίας της Κλασσικής Εξαρτημένης Μάθησης του Pavlov.

Ο ρόλος της κλασικής εξαρτημένης μάθησης (Classical Conditioning) στους θανάτους από υπερβολική δόση

Η Κλασσική Εξαρτημένη Μάθηση, σύμφωνα με τον Pavlov, αναφέρεται στη συνειρμική σύνδεση που παρατηρείται μεταξύ ερεθισμάτων στην καθημερινή ζωή. Συγκεκριμένα υποστηρίζει οτι η παρουσία ενός ερεθίσματος το οποίο ονομάζεται ανεξάρτητο ερέθισμα προκαλεί μια συγκεκριμένη απόκριση στον οργανισμό η οποία ονομάζεται ανεξάρτητη αντίδραση. Το βασικό όμως σημείο στην Κλασσική Εξαρτημένη Μάθηση είναι ότι ένα ερέθισμα το οποίο μέχρι πρότινος ήταν ουδέτερο, δηλαδή δεν πυροδοτούσε κάποια αντίδραση στον οργανισμό, μπορεί να συνδέθει με ένα ανεξάρτητο ερέθισμα, εάν τα δύο αυτά ερεθίσματα εμφανίζονται συστηματικά ταυτόχρονα και εν τέλει το ουδέτερο ερέθισμα από μόνο του να προκαλεί την ίδια αντίδραση με το ανεξάρτητο ερέθισμα.

Ανάγοντας τις παραπάνω έννοιες στην περίπτωση της χρήσης ναρκωτικών ουσιών, η χημική επίδραση του ναρκωτικού στο σώμα αποτελεί το ανεξάρτητο ερέθισμα ενώ ο τρόπος με τον οποίο ο οργανισμός προστατεύεται από τις επιδράσεις της ουσίας αποτελεί την ανεξάρτητη αντίδραση. Έρευνες στο χώρο τον εξαρτήσεων έχουν δείξει οτι η χορήγηση ουσιών προκαλεί αντισταθμιστικές αντιδράσεις στο σώμα, οι οποίες είναι συνήθως αντίθετες από τις επιδράσεις της ουσίας αυτής, προκειμένου να προστατευτεί ο οργανισμός από τις διαταραχές που προκαλούνται.

Το κλειδί στην όλη διαδικασία της εξαρτημένης μάθησης είναι ο καθορισμός του ουδέτερου ερεθίσματος το οποίο εφόσον συνδεθεί με το ανεξάρτητο ερέθισμα, δηλαδή την επίδραση της ναρκωτικής ουσίας, θα προκαλεί στον οργανισμό την ίδια αντίδραση, την αντιστάθμιση.

Το ουδέτερο αυτό ερέθισμα βρέθηκε οτι είναι το περιβάλλον στο οποίο γίνεται συστηματικά η χορήγηση της ουσίας.

Με ποιόν τρόπο το περιβάλλον επιδρά στην περίπτωση των θανάτων από υπερβολική δόση

Η απάντηση στο ερώτημα που τέθηκε στην αρχή του άρθρου αναφορικά με το γιατί σε κάποιες περιπτώσεις παρατηρείται ανοχή στις θανατηφόρες επιπτώσεις των ναρκωτικών ουσιών ενώ σε άλλες όχι, βρίσκεται στην ερμηνεία του φαινουμένου μέσω της εξαρτημένης μάθησης και στην έμφαση στον καθοριστικό ρόλο του περιβάλλοντος στο μεταβολισμό της ναρκωτικής ουσίας. Όταν συντελείται η εξαρτημένη μάθηση και η ουσία χορηγείται συστηματικά σε ένα συγκεκριμένο μέρος εγκαθιδρύεται σύνδεση μεταξύ των ‘περιβαλλοντικών στοιχείων’ που υπάρχουν στο μέρος αυτό όπως για παράδειγμα ο ήχος, ο φωτισμός κ.α. και των χημικών επιδράσεων της ουσίας.

Στη συνέχεια τα περιβαλλοντικά στοιχεία από μόνα τους προκαλούν τις αντισταθμιστικές επιδράσεις που απαιτούνται για την προστασία του οργανισμού. Αυτό σημαίνει ότι οι περιβαλλοντικές ενδείξεις ‘ενημερώνουν’ τον οργανισμό για τις χημικές μεταβολές που πρόκειται να συμβούν όταν χορηγηθεί η ουσία και με τον τρόπο αυτό το σώμα είναι προετοιμασμένο να αντισταθμίσει την αναμενόμενη επίδραση της ουσίας αυτής.

Επομένως μέσω της εξαρτημένης μάθησης καλλιεργείται ανοχή στη ναρκωτική ουσία όταν αυτή χορηγείται σε ένα μέρος που έχει συνδεθεί με την χορήγηση της ουσίας ή σε ένα μέρος οι περιβαλλοντικές συνθήκες του οποίου μοιάζουν με αυτές, μειώνοντας έτσι τις επιπτώσεις που επιφέρει η ουσία. Αντίθετα, όταν η χρήση γίνεται σε ένα ‘άγνωστο΄ στο χρήστη, περιβάλλον, ο μηχανισμός που περιγράφηκε δεν ενεργοποιείται, αφήνοντας με αυτό τον τρόπο, τον οργανισμό απροετοίμαστο στις επιδράσεις της ουσίας. Με άλλα λόγια μειώνεται η ανοχή στην ουσία και οι πιθανότητες θανάτου από υπερβολική χρήση αυξάνονται.

Συνοψίζοντας...

Σύμφωνα με το συγκεκριμένο μοντέλο, το οποίο αποτελεί μια ψυχολογική εξήγηση των θανάτων που προέρχονται από υπερβολική δόση, οι θάνατοι αυτοί δεν προκαλούνται από τις χημικές επιδράσεις της ουσίας αυτής καθ' αυτής. Αντίθετα δίνεται έμφαση στα περιβαλλοντικά στοιχεία που φαίνεται ότι είναι αυτά που καθορίζουν αν η ποσότητα της ουσίας που χορηγείται θα αποδειχθεί θανατηφόρα ή όχι.

Βιβλιογραφία:

Siegel, S. (2001). Pavlovian conditioning and drug overdose: When tolerance fails. Addiction Research & Theory, 9(5), 503-513.

Siegel, S. (2016). The heroin overdose mystery. Current Directions in Psychological Science, 25(6), 375-379.

Guindon, J. (2017). A novel inhibitor of endocannabinoid catabolic enzymes sheds light on behind the scene interplay between chronic pain, analgesic tolerance, and heroin dependence. Neuropharmacology, 114, 168-171.