Η συνήθεια της μιζέριας και η συνήθεια του μάρτυρα

Ακρόαση άρθρου......

Ο φόβος μήπως εκτεθούμε καλλιεργεί ανθυγιεινές συνήθειες.

Φανταστείτε τη Μαρία, η οποία πάντα ακολουθεί τους κανόνες σε κάθε πτυχή της ζωής της. Πηγαίνει πάντα πρώτη στη δουλειά, δε φεύγει ποτέ νωρίς, διεκπεραιώνει όλες τις υποχρεώσεις της νωρίς και αμέσως ξεκινά την επόμενη.

Παρέχει επίσης άφθονες ευκαιρίες στα παιδιά της που θα τα βοηθήσουν να μεγαλώσουν με ανοιγμένους ορίζοντες και είναι μία φιλότιμη κόρη. Είναι ιδιαίτερα σχολαστική και προσεκτική σε κάθε τομέα τής ζωής της. Η Μαρία δουλεύει σκληρά πάνω σε οτιδήποτε κι αν καταπιάνεται -δεν υπάρχουν ποτέ ημίμετρα από την πλευρά της. Πιστεύει ότι χάρη στην τεράστια δύναμη της θέλησης και της σκληρής δουλειάς της μπορεί να κάνει το αδύνατο δυνατό και να έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Διπλασιάζει την προσπάθειά της όταν η γραμμή του τερματισμού είναι στο προσκήνιο. Η ταυτότητά της εξαρτάται από τους άλλους που την βλέπουν ως ένα άτομο που εργάζεται πιο σκληρά και πιο επιτυχημένα σε σύγκριση με άλλους. Και η ίδια έχει ανάγκη να δει τον εαυτό της μέσα από αυτό το πρίσμα.

Ποιες επιπτώσεις έχει όμως αυτού του είδους ο τρόπος ζωής

Ο William James (1902) εκφράζει την ανησυχία του πως κάποιος όπως η Μαρία γίνεται σαν μια μηχανή που «αρνείται να λειτουργήσει όταν τα ρουλεμάν είναι τόσο ζεστά και οι ιμάντες τόσο σφιχτοί». Παρά το γεγονός ότι θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε την κατάσταση της Μαρίας ως σύνδρομο εξάντλησης, ελλοχεύει ένας μεγαλύτερος κίνδυνος. Το κίνημα mind-cure στα τέλη του 19ου αιώνα παρέχει μια ενδιαφέρουσα διάγνωση και θεραπεία με επίκαιρο χαρακτήρα. Η γνώμη τού Horace Fletcher, γνωστού υποστηρικτή του κινήματος mind-cure, είναι αρκετά χρήσιμη σε αυτό το σημείο.

Το πρόβλημα, σύμφωνα με τον Fletcher, είναι ο φόβος. Ενώ εξυπηρετεί σημαντικούς ρόλους για τον καθένα από εμάς ξεχωριστά, αλλά και ως είδος συλλογικά, ο φόβος γίνεται εμπόδιο που αποδυναμώνει σε μεγάλο βαθμό τον άνθρωπο. Η γραμμή μεταξύ βάσιμων και αβάσιμων φόβων καθίσταται αρκετά διαπερατή. Ενώ είναι σημαντικό να είναι κάποιος καλός και προσεκτικός στη διαχείριση δικαιολογημένων φόβων, οι άνθρωποι αρχίζουν να υποφέρουν όταν ασχολούνται σχολαστικά με φόβους απομακρυσμένους, φανταστικούς ή υπερβολικούς. Αυτός ο τρόπος σκέψης μας, κατά τον Fletcher, γίνεται φοβική σκέψη. Όταν οι φοβικές σκέψεις κυβερνούν τη ζωή μας, είμαστε επιρρεπείς στο να βιώνουμε έντονο ψυχικό πόνο, τον οποίο έχουμε προκαλέσει μόνοι μας στον εαυτό μας.

Ποιο είναι το ιδιαίτερο είδος των φοβικών σκέψεων της Μαρίας

Φοβάται ότι οι άλλοι γύρω της μπορεί να διαπιστώσουν ότι δεν είναι αυτό που φαίνεται. Πιθανά, μπορεί να φοβάται εξίσου, ή ακόμα παραπάνω, μήπως το ανακαλύψει και η ίδια για τον εαυτό της. Οι φόβοι αυτοί έχουν την τάση να παίρνουν τις εξής δύο μορφές, όπως τις αναφέρει ο William James: τη συνήθεια της μιζέριας και τη συνήθεια του μάρτυρα. Είναι εφικτό αυτές οι δύο συνήθειες να συνδυάζονται μεταξύ τους, αλλά για λόγους σαφήνειας, θα περιγράψουμε την καθεμιά ξεχωριστά. Η Μαρία με τη συνήθεια της μιζέριας μετατρέπει τα πάντα σε δουλειά ή υποχρέωση. Ακόμα και πράγματα που οι άλλοι τα εκλαμβάνουν ως διασκέδαση, εκείνη τα μετατρέπει σε δουλειά.

Η προσπάθεια να είναι ευτυχισμένη καθίσταται ακόμη μία υποχρέωση που πρέπει να φέρει εις πέρας. Φοβάται ότι οι άλλοι μπορεί να ανακαλύψουν ότι δεν μπορεί να διασκεδάσει ή ότι δεν είναι διασκεδαστικό άτομο. Δεν είναι χαρούμενη, ακόμη κι αν βάζει τα δυνατά της ώστε οι άλλοι γύρω της να είναι χαρούμενοι. Φοβάται μήπως και η ίδια ανακαλύψει ότι δεν γνωρίζει τι εστί διασκέδαση ή ευτυχία. Ακόμη πιο ανησυχητικό είναι το γεγονός πως είναι δύσκολο για εκείνη να διασκεδάζει ή να είναι ευτυχισμένη. Φοβάται μήπως ανακαλύψει ότι είναι ένα μίζερο άτομο. Και ακριβώς επειδή φοβάται μήπως καταλήξει στο συμπέρασμα αυτό, συνεχίζει να κάνει περισσότερα πράγματα επειδή τουλάχιστον μερικά από αυτά οφείλουν να την κάνουν ευτυχισμένη.

Η συνήθεια του μάρτυρα αποτελεί μια πιο δύσκολη δυναμική ως προς την αναγνώρισή της, ιδιαίτερα για τον δυτικό κόσμο, όπου καλλιεργείται η κουλτούρα που (υπερ)εκτιμά τη σκληρή δουλειά σε τέτοιο βαθμό που φαίνεται να υπάρχει ένας διαρκής αγώνας για το ποιος μπορεί να εργαστεί περισσότερο, να αναβάλει τις διακοπές του και να απαντήσει σε ένα μήνυμα ηλεκτρονικού ταχυδρομείου το ταχύτερο, ανεξαρτήτως χρόνου. Η Μαρία με τη συνήθεια του μάρτυρα σκέφτεται ότι εργάζεται σκληρότερα από όλους τους άλλους ή ότι πρέπει να κάνει τα πάντα η ίδια επειδή είναι η μόνη που ξέρει πώς.

Ο άνθρωπος που λειτουργεί κατ’ αυτόν τον τρόπο τείνει να αρνείται οποιαδήποτε βοήθεια για διάφορους λόγους: κάποιος άλλος απλώς θα αποτελέσει εμπόδιο ή θα κάνει κάτι λάθος ή θα απαιτήσει από την ίδια να κάνει περισσότερη δουλειά. Για τον τρόπο σκέψης της Μαρίας, η αξία της βρίσκεται στο ότι είναι καλύτερη από όλους τους άλλους. Τρομάζει στην προοπτική ότι αν οι άλλοι να ανακαλύψουν ότι δεν είναι τέλεια και ότι δεν μπορεί να τα κάνει όλα, θα δουν ότι είναι ακριβώς όπως αυτοί. Εάν η Μαρία συναντούσε κάποιον που θα μπορούσε να εργαστεί πιο σκληρά, πιο πολύ και πιο αποτελεσματικά από την ίδια θα ερχόταν αντιμέτωπη με το γεγονός ότι δεν η καλύτερη. Για εκείνη, οτιδήποτε λιγότερο από το καλύτερο είναι το χειρότερο. Θεωρεί ότι πρέπει να αρχίσει να εργάζεται σκληρότερα και να τα κάνει όλα καλύτερα, ώστε κανείς, συμπεριλαμβανομένης και της ίδιας, να μην καταλήξει σε αυτά τα συμπεράσματα.

Η διάγνωση και η σύσταση της χαλάρωσης

Η διάγνωση του Fletcher σχετικά με τις φοβικές σκέψεις συνοδεύεται από μια συνηθισμένη σύσταση σε πολλούς από αυτούς που γνωρίζουν το κίνημα mind-cure, μία σύσταση η οποία θα ήταν τρομακτική για ένα άτομο όπως η Μαρία: χαλάρωσε, ξέχασέ τα όλα, σταμάτα να αναλαμβάνεις τόσο μεγάλες ευθύνες οι οποίες εν τέλει δε σου ανήκουν και, τέλος, αφέσου. Η συμβουλή «αφέσου» κουβαλά βαρύ φορτίο. Πολλοί πιστεύουν ότι σημαίνει να τα παρατήσεις ή να εγκαταλείψεις την προσπάθεια. Το να αφεθείς, όμως, στο πλαίσιο αυτό, σημαίνει «να χαλαρώσεις τη λαβή σου». Όταν κρατάς κάτι πολύ σφιχτά, τα χέρια σου μπορεί να πάθουν κράμπες και όταν συμβαίνει κάτι τέτοιο, ο πόνος τής κράμπας δυσκολεύει τα δάχτυλά σου να ανοίξουν. Αν όμως δεν μπορείς να ανοίξεις τα δάχτυλά σου, πώς μπορείς να αδράξεις νέες ευκαιρίες;

Αυτό που συνιστούν οι υποστηρικτές τού κινήματος mind-cure είναι να αλλάξουμε τα σημεία εκκίνησης του τρόπου σκέψης μας. Αντί να φοβόμαστε ότι κάτι κακό πρόκειται να συμβεί ή ότι θα εκτεθούμε ή ότι θα θεωρηθούμε απατεώνες ή οτιδήποτε άλλο, να ξεκινάμε με μία θετική σκέψη. Να καλλιεργήσουμε έστω και ένα μικρό κομμάτι αισιοδοξίας. Ο Fletcher θεωρούσε ότι ο φόβος και η αισιοδοξία είναι δύο δυνάμεις αντίθετες. Όπου βασιλεύει ο φόβος, η αισιοδοξία είναι σχεδόν εξαφανισμένη. Όπου βασιλεύει η αισιοδοξία, οι φόβοι βρίσκονται υπό κατάλληλο έλεγχο και οι φοβικές σκέψεις δεν μπορούν να ριζώσουν.

Η υπέρβαση των φοβικών σχέσεων μπορεί να είναι μία σταδιακή διαδικασία ή μπορεί να συμβεί ξαφνικά, αν κάποιος βρεθεί σε μια κατάσταση που τον εξαναγκάζει να αξιολογήσει τη ζωή του. Είτε σταδιακή είτε ξαφνική, η μετάβαση από τις φοβικές σκέψεις στην αισιοδοξία είναι αυτό που ο William James περιγράφει ως μετατροπή. Εάν η Μαρία επρόκειτο να βιώσει μία τέτοια εμπειρία, ο James θα της έλεγε το εξής: «θα διαπιστώσεις ότι όχι μόνο αποκτάς μία ιδανική εσωτερική ανακούφιση, αλλά, συχνά, και τα συγκεκριμένα αγαθά που πίστευες ότι είχες αποκηρύξει». Η Μαρία μπορεί να βρει την ευτυχία, τη διασκέδαση και την αξία που αποζητά, όταν σταματήσει να εργάζεται τόσο σκληρά (και σκληρότερα από οποιονδήποτε άλλον) για να τα επιτύχει.

Το παρόν κείμενο αποτελεί αδειοδοτημένη μετάφραση του άρθρου «Do You Have a Misery- or Martyr-Habit?», που υπογράφει η Peg O’Connor, Ph.D., καθηγήτρια φιλοσοφίας του Κολλεγίου Gustavus Adolphus στη Μινεσότα.