Ο όρος αρκετά καλή μητέρα του Donald Winnicott και η διεργασία της γονικότητας

Ακρόαση άρθρου......

Η διεργασία της γονικότητας αναφέρεται στις γενικές μεταβολές της σχέσης γονέα-παιδιού. Τα χαρακτηριστικά που καθορίζουν τη σχέση είναι επίσης αυτά που περιγράφουν τη διεργασία. Είναι το δοχείο που περιέχει τις λεπτομέρειες. Επί παραδείγματι, η διεργασία της σχέσης μεταξύ δύο ανθρώπων -για να χρησιμοποιήσουμε μια διάσταση- μπορεί είτε να βασίζεται στον σεβασμό είτε όχι. Στην πραγματικότητα όμως οι σχέσεις είναι πολυδιάστατες και πολύπλοκες.

Το περιεχόμενο είναι οι λεπτομέρειες. Είναι ο τρόπος που χρωματίζουμε μεταφορικά αυτές τις λεπτομέρειες, ο τρόπος που γεμίζουμε το δοχείο. Οι λεπτομέρειες, για παράδειγμα, μπορεί να αφορούν το τελετουργικό που ακολουθούμε όταν βάζουμε το παιδί για ύπνο. Οι λεπτομέρειες είναι κατά βάση αυτές που συνθέτουν το σύνολο. Είναι σημαντικές διότι όλες μαζί δίνουν τον τόνο της σχέσης που αποτυπώνεται στη διεργασία.

Για παράδειγμα, αν αντιμετωπίζουμε με εκνευρισμό και ευερεθιστότητα κάθε λεπτομέρεια στις αλληλεπιδράσεις μας με τα παιδιά μας, αυτό μπορεί να το δείξουμε εκφράζοντας ένα υποτιμητικό σχόλιο ή ετοιμάζοντας πρόχειρα το κολατσιό τους για το σχολείο. Τα αμέτρητα μικρά πράγματα που συσσωρεύονται δείχνουν το πώς αισθανόμαστε γι' αυτή τη σχέση. Το περιεχόμενο επηρεάζει τη διεργασία.

Δεν θα καταστρέψουμε όμως τα πάντα αν κάνουμε λάθος σε κάποια από αυτές τις λεπτομέρειες. Ως γονείς και φροντιστές, λόγω του φόρτου των ευθυνών μας, μπορεί άθελά μας να κάνουμε μερικές φορές λάθος. Αν όμως η διεργασία είναι καλή, η σχέση μας με το παιδί στη διάρκεια του χρόνου είναι θετική, η αξία της θα παραμείνει ακέραια, παρόλο που ίσως κάποιες φορές δοκιμαστεί.

Είμαστε πάντα σε θέση να προχωρήσουμε μπροστά.

Η έννοια της αρκετά καλής γονικότητας

Ο Άγγλος παιδίατρος και ψυχαναλυτής Donald Winnicott (1896-1971), ο οποίος εισηγήθηκε την έννοια της «αρκετά καλής γονικότητας», ανέφερε τα εξής:

«Η αρκετά καλή μητέρα... ξεκινά από τη σχεδόν πλήρη προσαρμογή της στις ανάγκες του βρέφους της και με την πάροδο του χρόνου προσαρμόζεται σταδιακά όλο και λιγότερο, ανάλογα με την αυξανόμενη ικανότητα του βρέφους να αντιμετωπίσει την αποτυχία της» (Winnicott, 1953).

Υποθέτουμε ότι με τον όρο «αρκετά καλή» ο Winnicott εννοούσε ότι η γενικότερη διεργασία είναι η πρόθεση και η πρακτική της καλής γονικότητας, έστω κι αν η τελειότητα είναι ανέφικτη.

Άλλωστε, είμαστε άνθρωποι και ακόμα και οι γονείς είναι δυνατόν να εξαντληθούν και να επελπιστούν. Γνωρίζουμε για την «απόγνωση του φροντιστή».

O Winnicott αναγώριζε επίσης τον ρόλο που παίζουν οι αλλαγές της ζωής, οι οποίες μεταβάλλουν τη σχέση γονέα-παιδιού με αμφίδρομο τρόπο.

Υπάρχει ωστόσο ένα κρίσιμο σημείο. Εάν η σχέση μας απαρτίζεται μόνο από αρνητικά δεδομένα, τα οποία συσσωρεύονται και πολλαπλασιάζονται μέρα με τη μέρα, τότε η διεργασία της σχέσης βρίσκεται σε κίνδυνο.

Ο Gottman (1994), στο πλαίσιο του γάμου και της οικογενειακής θεραπείας, περιγράφει χαρακτηριστικά τα οποία τελικά καταστρέφουν μια σχέση, όπως είναι η κριτική, η περιφρόνηση, η έλλειψη συνεργασίας και η αμυντική συμπεριφορά. Παρομοίασε αυτά τα χαρακτηριστικά με τους τέσσερις καβαλάρηδες της Αποκάλυψης, που οδηγούν στην καταστροφή.

Σε μικρές δόσεις αυτά τα χαρακτηριστικά μπορούν να μας κάνουν να πιστέψουμε ότι είναι χρήσιμα σε μια διαπροσωπική μονομαχία. Δεν αποκλείεται όμως και να βλάψουν, ενώ σε μεγαλύτερες και συνεχείς δόσεις γίνονται αρκετά τοξικά, θέτοντας σε κίνδυνο και πιθανώς καταστρέφοντας τη σχέση.

Η αμελής γονικότητα, με τις πολλές μορφές και εκφράσεις της, μπορεί να κάνει το παιδί να νιώσει ευάλωτο και ανυπεράσπιστο- κι αυτό είναι κάτι που ένας υπεύθυνος ενήλικας δεν πρέπει ποτέ να κάνει συνειδητά.

Όπως και σε κάθε άλλη διαπροσωπική σχέση, οι γονείς και τα παιδιά λειτουργούν με βάση την ιδιαίτερη προσωπικότητά τους. Δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τέλειος τρόπος γονικότητας, όπως δεν υπάρχει ένας και μοναδικός τρόπος για τη διατήρηση ενός γάμου ή μιας σχέσης. Η διεργασία της σχέσης πρέπει να βασίζεται στον αμοιβαίο σεβασμό και να είναι εποικοδομητική.

Το περιεχόμενο του τρόπου με τον οποίο επιτυγχάνεται αυτό διαφέρει σε κάθε γονική σχέση. Όπως λέει ένα ρητό: «Το καλό το παλικάρι ξέρει κι άλλο μονοπάτι». Υπάρχουν πολλά μονοπάτια για την πραγμάτωση και τη διατήρηση της σχέσης μεταξύ γονέα και παιδιού.

Θετική αυτοεκτίμηση

Οι γονείς έχουν πολλές ευθύνες, ένας από τους κεντρικούς ρόλους τους όμως είναι να βοηθήσουν το αναπτυσσόμενο παιδί να αναπτύξει θετική αυτοεκτίμηση και καλή αυτοαντίληψη. Τα χαρακτηριστικά αυτά θα καθοδηγήσουν και θα επηρεάσουν πολλές συναφείς πτυχές της λειτουργίας του παιδιού.

Οι γονείς πρέπει να είναι οι φύλακες των παιδιών τους, με την έννοια ότι πρέπει να φροντίζουν για την ευημερία τους. Η λέξη «φύλακας» έχει την ίδια ρίζα με το ρήμα «φυλάσσω», που σημαίνει παρακολουθώ και μεριμνώ για την ασφάλεια ενός προσώπου.

Ως φύλακες δεν είμαστε μόνο υπεύθυνοι για τη σωματική και συναισθηματική ευημερία των ανθρώπων που έχουμε αναλάβει να φυλάσσουμε. Πρέπει να βοηθάμε ενεργά το άτομο αυτό να αναπτύξει πλήρως την προσωπικότητά του, δίνοντάς του τη δυνατότητα να αξιοποιήσει στο έπακτρο το δυναμικό του ώστε να γίνει όσο το δυνατόν καλύτερος άνθρωπος. Η εικόνα που έχει το παιδί για τον εαυτό του αποτελεί τη βάση της αυτοπεποίθησής του, των φιλοδοξιών του και των προσπαθειών που θα καταβάλει για την υλοποίησή τους με ευρείες επιπτώσεις.

Η διεργασία πρέπει να υπηρετεί αυτό το αποτέλεσμα. Κάθε φορά που το περιεχόμενο της σχέσης είναι αρνητικό, βλάπτουμε την αυτοαντίληψη του αναπτυσσόμενου ατόμου. Η βλάβη συντελείται βαθμιαία και σε πολύ μικρές δόσεις. Μπορεί κάποια στιγμή να συμβεί κατά λάθος, αλλά ως φύλακες των παιδιών μας πρέπει να έχουμε επίγνωση ότι η διεργασία διάπλασης του ατόμου είναι συνεχής.

Τα αρνητικά σχόλια μένουν στη μνήμη πολύ περισσότερο από τα θετικά, υπάρχει μάλιστα η άποψη ότι η επίδραση μιας αρνητικής και υποτιμητικής παρατήρησης έχει τουλάχιστον τετραπλάσια ισχύ από ό,τι αυτή μιας θετικής. Είναι πιο αποτελεσματικό να καθοδηγούμε τα παιδιά μέσα από θετικά σχόλια, επειδή μόνο έτσι μπορούμε να έχουμε υποστηρικτικές αλληλεπιδράσεις που βασίζονται στον αμοιβαίο σεβασμό. Το να αποτελούμε εμείς το παράδειγμα, το μοντέλο προς μίμηση, είναι ένας καλός τρόπος να διαμορφώσουμε τη συμπεριφορά των παιδιών.

Φροντίδα και θέσπιση ορίων

Η σωστή φροντίδα και η θέσπιση ορίων σε συνδυασμό αποτελούν τους ακρογωνιαίους λίθους της καλής γονικότητας.

«Η επιτυχής γονικότητα είναι μια διαλεκτική ισορροπία αγάπης και ορίων»

Η φροντίδα αφορά τους τρόπους με τους οποίους δείχνουμε την αγάπη μας όχι μόνο για τους άλλους αλλά και για τον εαυτό μας.

Εκδηλώνουμε τη φροντίδα μας με την επαφή, την παρατήρηση και το υγιές ενδιαφέρον, καθώς και με την επίδειξη κατανόησης.

Η φροντίδα και η στοργή μπορούν να εκφραστούν με ποικίλους τρόπους και συχνά αλληλεπικαλύπτονται. Η πειθαρχία είναι πιο αποτελεσματική όταν ασκείται μέσα σε μια ατμόσφαιρα φροντίδας ή στοργής. Φροντίζοντας τα παιδιά τους, οι γονείς τούς δείχνουν ότι τα αγαπούν άνευ όρων και ότι είναι άξια της αγάπης τους. Η φροντίδα εμπεριέχει το πραγματικό ενδιαφέρον για την ευημερία του άλλου και την έκφραση αυτού του εποικοδομητικού συναισθήματος.

Η θέσπιση ορίων αφορά την εσωτερίκευση των ορίων και του αυτοελέγχου που αποκτούν οι άνθρωποι μέσω των εμπειριών κοινωνικοποίησης που διαμορφώνουν τη συμπεριφορά τους. Οι γονείς παρέχουν δομή μέσα από τις εμπειρίες της κοινωνικοποίησης, της διδασκαλίας, της θέσπισης ορίων και των κανόνων που βοηθούν το παιδί να αναπτύξει συμπεριφορές αυτοπειθαρχίας.

Όταν εφαρμόζονται σωστά, οι κανόνες δίνουν στα παιδιά μια αίσθηση προστασίας και ενισχύουν την αίσθηση εμπιστοσύνης και ασφάλειας. Οι γονείς διδάσκουν στα παιδιά κανόνες που είναι λογικοί και περιγράφουν τα όρια της αποδεκτής συμπεριφοράς. Αυτά τα όρια συμβάλλουν στην ενίσχυση της συναισθηματικής ρύθμισης και στην εσωτερίκευση της αυτοπειθαρχίας.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Σχέσεις γονέα-παιδιού που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πεδίο