Τιμωρία: Πόσο αποτελεσματική είναι;

Ακρόαση άρθρου......

Το ερώτημα αν η τιμωρία είναι αποτελεσματική ή όχι είναι εξαιρετικά δύσκολο να απαντηθεί απόλυτα καθώς όχι μόνο υπάρχουν διαφορετικές τεχνικές τιμωρίας αλλά κάθε παιδί είναι διαφορετικό, κάθε οικογένεια και το κλίμα που επικρατεί σε αυτή είναι διαφορετική και σαν συνέπεια διαφορετικές συνταγές μπορεί να είναι αποτελεσματικές με διαφορετικά παιδιά και διαφορετικά πλαίσια.

Συνεπώς δεν μπορεί να δοθεί μια απόλυτη απάντηση στο ερώτημα αν η τιμωρία είναι αποτελεσματική. Μπορούμε ωστόσο να προσεγγίσουμε αυτό το ερώτημα μέσα από ευρήματα επιστημονικών ερευνών που αναφέρονται στις συνέπειες της τιμωρίας πάνω στην πλειοψηφία των παιδιών. Τελικά, όπως σας έχω προϊδεάσει το αν και κατά πόσο μια τιμωρία είναι αποτελεσματική θα εξαρτηθεί κυρίως από το πλαίσιο μέσα στο οποίο θα εκδηλωθεί και από τις προϋπάρχουσες σχέσεις γονέα-παιδιού. 

Πολλές συγκρουόμενες απόψεις έχουν εκδηλωθεί σχετικά με την αποτελεσματικότητα ή όχι της τιμωρίας. Όλες όμως συγκλίνουν σε μια κοινή διαπίστωση. Η τιμωρία είναι αποτελεσματική για μια αλλαγή της συμπεριφοράς του παιδιού που δυστυχώς είναι συνήθως βραχεία. Επιπλέον κάνει τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς να πιστεύουν πως είναι οι κύριοι της κατάστασης, αν και αυτή η πεποίθηση είναι μάλλον παραπλανητική όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα σχετικά με τους κινδύνους της τιμωρίας. Πέραν αυτών οι ψυχολογικές απόψεις περί τιμωρίας συγκλίνουν σε μια άλλη κοινή διαπίστωση.

Η τιμωρία από μόνη της ποτέ δεν μετέτρεψε έναν κακό χαρακτήρα σε καλό και ποτέ δεν δίδαξε μια καλή συμπεριφορά καθώς στερείται μορφωτικής αξίας. Αυτό σημαίνει πως η τιμωρία δεν δείχνει στο παιδί τι και πώς να το κάνει αλλά αντίθετα του λεει τι δεν πρέπει να κάνει. Παρ' όλη την φτωχή μορφωτική αξία της τιμωρίας σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι χρήσιμη για δύο λόγους.

α) Όταν το παιδί εμπλέκεται σε επικίνδυνες πράξεις που μπορούν να βλάψουν τον εαυτό του ή και τους άλλους. Σ' αυτή την περίπτωση ο γονιός πρέπει να το σταματήσει αμέσως και η τιμωρία με τη μορφή μιας δυνατής φωνής, μιας λεκτικής επίπληξης ή και μιας βιαίας απώθησης είναι η μόνη που έχει σίγουρα, άμεσα αν και συνήθως βραχυχρόνια αποτελέσματα. Έτσι, ένα παιδί 3 ετών που επιμένει να αγγίξει μια αναμμένη σόμπα και πλησιάζει το χέρι του προς αυτή μπορεί να σταματήσει μόνο με μια άμεση, σαφής, ενεργητική και σίγουρη απαγόρευση.

β) Σε κάποιες περιπτώσεις αν ο γονιός καταπιέσει την άμεσή του τάση να τιμωρήσει το παιδί την ώρα που το παιδί προβαίνει σε μια αταξία υπάρχουν δύο κίνδυνοι. Αφενός μεν να καθυστερήσει την εκδήλωση θυμού προς το παιδί και να την εκφράσει σε άκαιρη χωροχρονικά περίοδο, οπότε το παιδί δεν θα καταλάβει το νόημα της τιμωρίας, θα θεωρήσει ότι αδικήθηκε και θα νιώσει ανασφάλεια σε σχέση με τη συμπεριφορά των γονιών του. Κι αυτό γιατί αποτελεσματική είναι η τιμωρία που συμβαίνει κατά τη διάρκεια ή αμέσως μετά την εκτέλεση της ανεπιθύμητης πράξης από το παιδί.

Ο δεύτερος κίνδυνος είναι ότι αν ο γονιός συγκρατηθεί και αποφύγει συνειδητά να τιμωρήσει το παιδί του, χωρίς να προβεί σε κάποια άλλη εναλλακτική τεχνική αποκατάστασης της ισορροπίας στις σχέσεις του με το παιδί, είναι πιθανόν να εκδηλώσει τη δυσφορία του με άλλους τρόπους. Π.χ. μπορεί να γκρινιάζει όλη την υπόλοιπη ημέρα ή να προσπαθήσει να κάνει το παιδί του να νιώσει βαθιά ένοχο για την πράξη του. Σε αυτή την περίπτωση ουσιαστικά τιμωρεί το παιδί του αλλά με έναν έμμεσο, παρατεταμένο, αναποτελεσματικό και μάλλον άδικο τρόπο.

Μόλις είδαμε δύο λόγους για τους οποίους η τιμωρία σε κάποιες περιπτώσεις μπορεί να είναι αποτελεσματική ή μάλλον επιβεβαιώνει τη ρήση "το μη χείρον βέλτιστον"

Έχοντας υπ΄ όψιν μας πως κάθε παιδί είναι διαφορετικό, ίσως θα ήταν χρήσιμο να δώσουμε τέσσερις κατευθύνσεις που ισχύουν για όλα τα παιδιά.

Ι) Πριν προβούμε σε οποιαδήποτε τιμωρία καλό είναι να προσπαθούμε να δούμε τον κόσμο με τα μάτια του παιδιού, να καταλάβουμε τις ανάγκες του και πως σκέφτεται.

ΙΙ) Είναι σημαντικό το να επικοινωνήσουμε με το παιδί με σαφήνεια και να του πούμε τι ακριβώς μας δυσαρέστησε στην συμπεριφορά του. Έτσι μπορούμε να διασφαλίσουμε πως το παιδί έχει καταλάβει ακριβώς το γιατί τιμωρείται. Πολύ περισσότερο πρέπει να γίνει σαφές στο παιδί δεν τιμωρείται το ίδιο σαν προσωπικότητα αλλά μόνο η συγκεκριμένη πράξη του.

ΙΙΙ) Σχεδιάστε προσεκτικά από πριν τον τρόπο που θα τιμωρείτε, και λάβετε υπ' όψιν σας τι πραγματικά έχει αξία για το παιδί. Μια πολύ δραστική μορφή τιμωρίας μπορεί να αποδειχθεί η αδιαφορία μας.

ΙV) Τέλος ιδιαίτερη σημασία έχει το να είμαστε όσο γίνεται πιο συνεπείς όσον αφορά τη συνολική συμπεριφορά μας προς το παιδί και ιδιαίτερα πάνω στο θέμα της τιμωρίας.

Ωστόσο η αποτελεσματικότητα της τιμωρίας κυρίως εξαρτάται από το πλαίσιο μέσα στο οποίο εκδηλώνεται. Όταν μια τιμωρία εφαρμόζεται με συνέπεια, χρονική εγγύτητα και σταθερότητα κάθε φορά που συμβαίνει το ίδιο παράπτωμα, όταν ισχύει η ίδια για όλα τα μέλη της οικογένειας, όταν δεν είναι εξοντωτική, όταν υπάρχει ένα στοργικό οικογενειακό περιβάλλον στο οποίο το παιδί μπορεί να βασιστεί και να επιστρέψει μετά το τέλος της τιμωρίας κι όταν εξηγήσουμε στο παιδί τους λόγους για τους οποίους δεν μας άρεσε η συμπεριφορά την οποία τιμωρούμε τότε η τιμωρία μπορεί να είναι αποτελεσματική. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ωστόσο ότι η αποτελεσματικότητα της τιμωρίας αναφέρεται μόνο στον αποτρεπτικό πυροσβεστικό χαρακτήρα της και δεν δύναται από μόνη της να αλλάξει χαρακτήρες.

Τα αποτελέσματά της είναι βραχύβια και πρέπει όταν χρησιμοποιείται να χρησιμοποιείται με σύνεση και αίσθηση δικαίου. Ας μην ξεχνάμε πως οι σχέσεις ανηλίκου-ενηλίκου είναι, εκ των πραγμάτων, εξαιρετικά άνισες και είναι ευθύνη των ενηλίκων να μην γίνουν εξαιρετικά άδικες. Επιπλέον η τιμωρία μόνο αν συνοδεύεται από τεχνικές ενίσχυσης θετικών συμπεριφορών μέσω αμοιβών μπορεί να βοηθήσει στην διαμόρφωση ακέραιων, ανεξάρτητων και ολοκληρωμένων χαρακτήρων που είναι τελικά και το ζητούμενο, πιο πάνω τολμώ να πω από τις όποιες σχολικές ή αθλητικές επιδόσεις του παιδιού.

Άλλωστε υπάρχουν εκτενείς αναφορές στην βιβλιογραφία που υποδεικνύουν πως όσο πιο συχνά χρησιμοποιούνται τεχνικές ενίσχυσης θετικών συμπεριφοράς τόσο λιγότερο χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί η τιμωρία. Ας έχουμε υπ' όψιν μας πως τα παιδιά δίνουν πολύ μεγάλη σημασία στην προσοχή των γονιών τους και επηρεάζονται ιδιαίτερα από το πως αυτοί τη διαχειρίζονται. Μια καλή ιδέα θα ήταν λοιπόν να αφιερώνουμε πολύ μεγαλύτερο χρόνο στα παιδιά μας, επιβραβεύοντάς τα, όταν αυτά κάνουν κάτι θετικό παρά επιπλήττοντας τα όταν κάνουν κάτι αρνητικό.

Και πάντως το Βρετανικό Ινστιτούτο Υγείας συνιστά: "Η τιμωρία πρέπει να επιλέγεται για την αστραπιαία της αποτελεσματικότητα μόνο εφόσον κάτι τέτοιο δικαιολογείται από τη σοβαρότητα και την επικινδυνότητα της συμπεριφοράς του παιδιού και μόνο σε συνδυασμό με άλλες τεχνικές ενίσχυσης θετικής συμπεριφοράς".