Εφηβεία και οικογένεια

Ακρόαση άρθρου......

1. ΗΒΗ, 2. Η ΕΦΗΒΕΙΑ ΣΑΝ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΑΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ, 3. ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ, 4. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ, 5. Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ.

1. ΗΒΗ

Η εφηβεία είναι μια περίοδος ανάπτυξης του ανθρώπου με ξεχωριστή σπουδαιότητα. Παρότι υπάρχει μεγάλη ποικιλία στους υποκειμενικούς ρυθμούς εξέλιξης, θεωρείται πως αρχίζει γύρω στα 12 χρόνια για τα κορίτσια και τα 14 για τα αγόρια. Βιολογικά, αφορά στη ραγδαία ανάπτυξη όλων των συστημάτων του οργανισμού και την ήβη, ενώ ολοκληρώνεται με την είσοδο στην ενήλικη ζωή. Έχουν στο μεταξύ συντελεστεί σημαντικές αλλαγές σε επίπεδο σωματικό, συναισθηματικό, νοητικό και κοινωνικό.

Η ήβη περιγράφει τις ορμονικές αλλαγές που κάνουν ώστε να εμφανιστούν τα δευτερογενή χαρακτηριστικά του φύλου. Δηλαδή για τα αγόρια η αύξηση του μεγέθους των όρχεων και του όσχεου και η εμφάνιση τριχοφυΐας. Για τα κορίτσια η ανάπτυξη του στήθους, των ωοθηκών και της μήτρας και η εμφάνιση της περιόδου.

Οι αλλαγές αυτές εκπλήσσουν τον έφηβο που σε ψυχικό επίπεδο δεν είναι αρκετά ώριμος για να τις δεχτεί και να τις ενσωματώσει στην εμπειρία του. Νοιώθει πως στο σώμα του συμβαίνει κάτι που δεν μπορεί να ελέγξει. Ψάχνει τρόπους περισσότερο ή λιγότερο αποτελεσματικούς για να διαπραγματευτεί τo σχετικό άγχος και να προσαρμοστεί στη νέα πραγματικότητα. Παράλληλα και στην αρχή ασύνδετα εμφανίζεται η έλξη προς το άλλο φύλο και το αίνιγμα της σεξουαλικότητας.

Η ολοκλήρωση της υποκειμενικής ταυτότητας είναι το σoβαρότερο ίσως διακύβευμα αυτής της ηλικίας. Ο έφηβος κάνει επιλογές που θα καθορίσουν τη ζωή του και αρχίζει να κατανοεί τι σημαίνει το να φέρει την ευθύνη των επιλογών του. Η πρώτη σημαντική δυνατότητα που του ανοίγεται είναι η αυτονομία από τους γονείς, η απομάκρυνση από το μικρό σύμπαν της οικογένειας με σκοπό την ανακάλυψη του θαυμαστού κόσμου των ενηλίκων.

2. Η ΕΦΗΒΕΙΑ ΣΑΝ ΚΡΙΣΗ ΚΑΙ ΣΑΝ ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ

{mosimage}Κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής του το παιδί εξαρτάται απόλυτα από τους γονείς. Κανένα άλλο είδος στη φύση όσο το ανθρώπινο δεν παρουσιάζει τόσο μακρόχρονη εξάρτηση των μικρών από τους ενήλικες ώσπου να μπορεί να επιβιώσει. Κατά τον Φρόιντ, το βρέφος διαισθάνεται πως θα πεθάνει αν λείψουν οι γονείς του και αυτός ο πρωταρχικός φόβος συνιστά την πηγή κάθε μορφής άγχους στην ενήλικη ζωή.

Η αγάπη των γονιών, η φροντίδα και η αφοσίωση τους είναι τόσο σημαντικά για την επιβίωσή του παιδιού όσο και η ικανοποίηση των βιολογικών του αναγκών. Έρευνες (όπως του Spitz), δείχνουν πως τα παιδιά που μεγαλώνουν στερημένα από συναισθηματικές σχέσεις αντιμετωπίζουν αρκετά προβλήματα στη σωματική και ψυχική τους ανάπτυξη. Αυτή η δυνατή σχέση που δίνει και στους γονείς τη ιδιαίτερη ικανοποίηση της αγάπης των παιδιών τους, διαταρράσεται με τον ερχομό της εφηβείας.

Η έννοια της κρίσης της εφηβείας αναφέρεται σε μια προσωρινή αποδιοργάνωση του ψυχισμού. Πρόκειται για μια εποχή μεταβατική, που χαρακτηρίζεται τόσο από αστάθεια και παρορμητικότητα, όσο και από δημιουργικότητα, όσον αφορά την προσωπική ταυτότητα.

Κατά τη διάρκεια διαμόρφωσης της ταυτότητας του, ο νεαρός έφηβος δανείζεται υλικά τόσο από την οικογένεια όσο και από την κοινωνία. Οι σχέσεις με τους γονείς είναι καθοριστικές. Μερικές φορές συμβαίνει να ξαναζεί άμεσα ή έμμεσα παρόμοιες με τις δικές τους εμπειρίες και καταστάσεις σε ανάλογες ηλικίες, ανταποκρινόμενος σε μια γονεϊκή (συνειδητή ή ασυνείδητη) επιθυμία. Από την άλλη πλευρά, οι προσδοκίες των γονιών και τα ιδανικά που από νωρίς έχουν δημιουργήσει για τα παιδιά τους γίνονται αντικείμενο άλλοτε ταύτισης κι άλλοτε σύγκρουσης.

Ο έφηβος αμφισβητεί τους γονείς του και ό,τι μέχρι τώρα θεωρούσε δεδομένο. Καθώς ο εαυτός του αλλάζει και αποκτά νέες δυνατότητες, έχει ανάγκη να αναμετρηθεί με ένα φορέα εξουσίας. Επίσης έχει την ανάγκη να τον αναγνωρίζουν στα πλαίσια μιας ισότιμης σχέσης. Να του εξηγούν λόγου χάρη το ?γιατί? μιας απαγόρευσης. Ανάλογες αντιπαραθέσεις μπορούν να μετατεθούν σε άλλες φιγούρες εξουσίας όπως καθηγητές. Είναι σημαντικό εδώ να σημειώσουμε ότι οι συγκρούσεις, αναπόφευκτες άλλωστε σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, δεν είναι πάντα αρνητικές. Αντίθετα μπορούν να γίνουν πεδίο εκτόνωσης της έντασης, λύσης παρεξηγήσεων και ανασυγκρότησης του δεσμού και της επικοινωνίας.

Σε ψυχικό επίπεδο, ο νεαρός έφηβος αρχίζει να αναγνωρίζει πως οι γονείς του δεν είναι παντοδύναμοι όπως νόμιζε όταν ήταν παιδί, και αυτό του προκαλεί αντιφατικά συναισθήματα. Ένα από τα σημαντικότερα και πιο οδυνηρά ψυχικά έργα της εφηβείας είναι η απαλλαγή από την αυθεντία των γονιών, λέει ο Φρόιντ. Έτσι δημιουργείται η αντίθεση της νέας γενιάς από την παλιά, που είναι εξαιρετικά σημαντική για τον πολιτισμό.

Δηλαδή ταυτόχρονα με την επιθυμία ανεξαρτητοποίησης υπάρχει και η άρνηση, η δυσκολία του εφήβου να εγκαταλείψει την παιδική ηλικία. Με αυτή την έννοια η εφηβεία θεωρείται διαδικασία πένθους. Το υποκείμενο αφήνει μια θέση για να πάρει μια άλλη, από παιδί γίνεται ενήλικος. Μέσα σε λίγα χρόνια (και κάποιες φορές λίγους μήνες) ο έφηβος ζει πολλά καινούργια πράγματα. Αυτό είναι γοητευτικό αλλά ταυτόχρονα προκαλεί φόβο, όπως κάθετι καινούργιο.

Οι άλυτες ενδοψυχικές συγκρούσεις ή αυτές που βρίσκονται σε διαπραγμάτευση την κάθε εποχή δεν είναι πάντα συνειδητές, εκδηλώνονται όμως στη συμπεριφορά, στις σχέσεις, στον τρόπο που μιλά το άτομο για αυτό που του συμβαίνει. Ένας έφηβος ενδέχεται να διαμαρτύρεται πως δεν τον καταλαβαίνουν και να προτιμά να μένει συνέχεια μόνος. Άλλοτε συμβαίνει να έχει εγωϊστική συμπεριφορά απέναντι στους άλλους και να δυσανασχετεί, να είναι θλιμμένος χωρίς να ξέρει τι ακριβώς τον ενοχλεί. Η καταθλιπτικότητα αυτή, με την έννοια του πένθους, είναι μέρος της διαδικασίας κάθε σημαντικής αλλαγής της ζωής.
Χρειάζεται να σημειώσουμε πως δεν βιώνουν όλοι οι έφηβοι τις συγκεκριμένες διαδικασίες με την ίδια ένταση και τους ίδιους τρόπους - η ιστορία του καθένα είναι μοναδική και καθορίζεται τόσο από το χαρακτήρα που φέρει, όσο και από τις σχέσεις με τους σημαντικούς άλλους. Από τις συναντήσεις της ζωής και τα τυχαία γεγονότα. Από τη θέση που παίρνει απέναντι σε αυτά, τις επιλογές και τις πράξεις του.

Η χαρά της ανακάλυψης του κόσμου κάνει τον έφηβο να επενδύει τις σχέσεις με τους φίλους του, με τους οποίους συχνά ταυτίζεται έντονα. Χρησιοποιεί το ίδιο λεξιλόγιο και ντύσιμο, υιοθετεί τους ίδιους τρόπους συμπεριφοράς. Ενδέχεται αυτοί οι φίλοι να πάψουν ξαφνικά να τον ενδιαφέρουν και να μπει με ενθουσιασμό σε μια νέα πάρεα. Μπορεί επίσης να αρχίσει να συμμετέχει σε διαφόρων ειδών ομάδες (πολιτικές κτλ) και να υιοθετεί νέες ιδεολογίες και απόψεις. Αυτές ο οι δοκιμές κοινωνικοποιήσης αποτελούν μέρος μιας ευρύτερης διαδικασίας αναζήτησης του εαυτού και της κοινωνικής ταυτότητας.

Το πολιτιστικό και ιδεολογικό πλαίσιο, οι αξίες της εποχής επηρεάζουν τις νέες γενιές και το πως αυτές διαφοροποιούνται κοινωνικά και προσωπικά. Οι αλλαγές λόγου χάρη στους παραδοσιακούς ρόλους του άντρα και της γυναίκας, ο αυξανόμενος αριθμός μονογονεϊκών οικογενειών και της συγκατοίκησης των ζευγαριών είναι καινούργια φαινόμενα στην Ελλάδα για τη γενιά της μέσης ηλικίας, αλλά αυτονόητα για τα παιδιά τους.

3. ΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ

Μια από τις δυσκολίες της εφηβείας είναι η έκφραση μέσω του λόγου. Συγκρούσεις και έντονα συναισθήματα που ο έφηβος δεν αντέχει να βιώνει ενδοψυχικά, συνειδητά ή ασυνείδητα, αλλά ούτε μπορεί να μιλήσει για αυτά, ενδέχεται να τα εκφράζει στην πράξη. Οι συμπεριφορές αυτές μπορεί να είναι επιθετικές, απέναντι στον εαυτό του ή τους άλλους. Ένα χτύπημα της πόρτας, ένας έντονος καβγάς, η φυγή από το σπίτι ή και πιο ακραίες παραβατικές συμπεριφορές (κλοπές, χρήση αλκοόλ και ναρκωτικών ουσιών) χρειάζεται να αντιμετωπίζονται καταρχήν με ψυχραιμία.

Είναι σημαντικό να εκτιμήσουμε το αν πρόκειται για μεμονωμένες ή επαναλαμβανόμενες συμπεριφορές, το πλαίσιό και τη σοβαρότητά τους. Συχνά μαρτυρούν την ψυχική ένταση που προσπαθει να εκτονωθεί. ?Μιλούν? για κάτι που δε μπορεί να μπει σε λόγια. Η φυγή από το σπίτι μπορεί έτσι να έχει να κάνει με μια βαθύτερη δυσκολία του εφήβου ως προς την ανεξαρτητοποίηση από τους γονείς του.

Από την άλλη πλευρά είναι συχνές στην εφηβεία οι παράτολμες πράξεις που ίσως να σχετίζονται με την έννοια της δοκιμασίας. Μια προκλητική ή επικίνδυνη συμπεριφορά συχνά επιβραβεύεται από την παρέα των συνομηλίων. Θα λέγαμε ότι τέτοιες πράξεις μοιάζουν με ιεροτελεστίες μύησης, που σε αρκετές παραδοσιακές κοινωνίες σημαδεύουν πράγματι το πέρασμα στην ενηλικίωση.

Καθώς συμμετέχουν πολύπλοκοι μηχανισμοί σε όλη αυτή τη διαδικασία, ενδέχεται να εμφανιστούν διαταραχές και αλλαγές της συμπεριφοράς, που σε άλλες στιγμές θα τις θεωρούσαμε παθολογικές. Σπανιότερα αποτελούν αφετηρία σοβαρών προβλημάτων.
Η ανορεξία για παράδειγμα που παρουσιάζεται κυρίως στα κορίτσια, σχετίζεται γενικά με διαταραγμένη εικόνα σώματος, δηλαδή η έφηβη βλέπει το σώμα της πολύ παχύτερο από ότι είναι στην πραγματικότητα, και ακολουθεί εξαντλητικές δίαιτες. Αυτό ίσως να συμβολίζει μια σημαντική δυσκολία του ψυχισμού να ανταπεξέλθει στις προκλήσεις της εφηβείας, καταλήγει όμως να βάλει σε κίνδυνο την ίδια της τη ζωή.

4. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ

Για να κατανοήσουμε ένα έφηβο είναι αναγκαίο να ανατρέξουμε στην ιστορία του σαν υποκείμενο, δηλαδή την ιστορία των σχέσεών του. Αυτές τον έχουν διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό, ήδη από τα πρώτα χρόνια της ζωής του. Επίσης χρειάζεται να λάβουμε υπόψη τη δομή της οικογένειας και τις αντιδράσεις των γονιών και των αδελφών στη νέα κατάσταση, καθώς η ποιότητα των σχέσεων θα διευκολύνει ή θα δυσκολέψει την εξέλιξη των πραγμάτων.

Σημαντικό ζήτημα είναι οι ίδιοι οι γονείς, οι οποίοι δεν είναι πάντα έτοιμοι να δεχτούν πως το παιδί τους μεγαλώνει. Ανησυχούν λόγου χάρη υπερβολικά για το σχολείο και τις συναναστροφές του, τους κινδύνους που ενδέχεται να συναντήσει όσο προτιμά να μένει μακριά από την προστασία τους, και αρνούνται να του δώσουν αρκετή ελευθερία. Οι γονείς χρειάζεται καταρχήν να προσπαθούν να αναγνωρίσουν τα δικά τους συναισθήματα. Αργότερα να συζητούν το κάθε θέμα και να φέρονται ευέλικτα, να διαπραγματεύονται δηλαδή την ελευθερία που διεκδικεί ο έφηβος, θέτοντας παράλληλα τα αναγκαία όρια.

Η δυναμική της εφηβείας μπορεί να βιωθεί από τους γονείς σαν απειλή γιατί ταράζει τις διαμορφωμένες ισορροπίες, τις ρητές ή άρρητες συμφωνίες ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας και τη θέση που έχει ο καθένας.Το σύστημα επικοινωνίας μέσα στην οικογένεια, χρειάζεται να είναι ένα διαλεκτικό παιχνίδι που να επιτρέπει την ανάδυση ενός εγώ μέσα στο εμείς. Οι δεσμοί του ζευγαριού και της οικογένειας δοκιμάζονται. Η συζήτηση και η προσπάθεια κατανόησης βοηθούν ώστε να υπάρχει ανεκτικότητα. Έχουν τότε τη δυνατότητα οι γονείς να καθοδηγούν τους εφήβους και να τους παρέχουν στήριγμα.

Όπως συμβαίνει σε όλες τις ανθρώπινες σχέσεις, δεν υπάρχουν εγγυήσεις για επιτυχία ή συνταγές για το πως να ξεπεράσουμε τα προβλήματα που προκύπτουν. Δεν υπάρχουν τέλειοι γονείς, υπάρχουν οι ?αρκετά καλοί γονείς?, (Winnicott), αυτοί που αφιερώνουν χρόνο στο παιδί τους, που το ακούνε, με την έννοια πως σέβονται τις ανάγκες και τις επιθυμίες τους. Που προβληματίζονται για αυτό που συμβαίνει, μπορούν να αναγνωρίσουν τα λάθη τους και να αναζητήσουν τρόπους επικοινωνίας με τα παιδιά τους.

5. Η ΣΕΞΟΥΑΛΙΚΟΤΗΤΑ

Τα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης, αν και αποτελούν τα θεμέλια του χαρακτήρα καλύπτονται από αμνησία. Ένα παιδί στην ηλικία των 3-4 ετών είναι περίεργο για το σώμα και τις λειτουργίες του όπως είναι περίεργο και για τον κόσμο γύρω του. Τα ανακαλύπτει στην αρχή ψηλαφίζοντας και μετά μέσα από πολλές ερωτήσεις. Ακολουθεί η περίοδος που χαρακτηρίζεται 'λανθάνουσα' καθώς μειώνεται η ενασχόληση με το σώμα. Η είσοδος στο σχολείο σηματοδοτεί και τη στροφή του ενδιαφέροντός κυρίως στη γνώση, τη δημιουργικότητα και τις σχέσεις με τους συνομήλικους.
Στην αρχή της εφηβείας το σώμα μονοπωλεί ξανά την προσοχή. Οι αλλαγές και οι νέες εμπειρίες προκαλούν στους εφήβους έξαψη, πρωτόγνωρη χαρά μα και φόβο. Η ολοκλήρωση της σεξουαλικής σχέσης είναι η δεύτερη νέα δυνατότητα που τους δίνεται μετά την αυτονομία από τους γονείς.

Κάποιες φορές κυριαρχεί ένα αίσθημα αποξένωσης και δυσφορίας. Το σεξουαλικό σώμα ενδέχεται να κατηγορείται για αυτό και να γίνεται αντικείμενο επίθεσης με αυτοτραυματισμούς ή να σημαδεύεται με πολλά σκουλαρίκια και τατουάζ. Κατά τον ίδιο τρόπο, τα πολύ φαρδιά ρούχα ίσως να θέλουν κατά κάποιο τρόπο να καλύψουν τα χαρακτηριστικά του φύλου. Ο έφηβος συχνά βλέπει την εικόνα του στον καθρέφτη και δεν αναγνωρίζει τον εαυτό του, ενώ το βλέμμα των άλλων, όταν είναι εξίσου αμήχανο εντείνει την αγωνία του.

Η αναδυόμενη ερωτική λειτουργία κάνει τον έφηβο να εξερευνά το σώμα του. Δημιουργεί φαντασιώσεις και μύθους γύρω από τη σεξουαλικότητα που μοιράζεται με τους φίλους του. Το άλλο φύλο τον έλκει αλλά δεν ξέρει πώς να το προσεγγίσει. Η ερωτική επαφή μπορεί να είναι αδέξια ή να προκαλεί άγχος. Άλλοτε ίσως να συνοδεύεται από απογοήτευση και ντροπή. Εκτός από ετεροσεξουαλικές σχέσεις, η περιέργεια οδηγεί τους εφήβους σε περιστασιακές ομοφυλοφιλικές επαφές.

Μια από τις δυσκολίες είναι να υπάρχει μια γενικά παρορμητική σεξουαλική συμπεριφορά, όπου η πράξη γίνεται σημαντικότερη από το σύντροφο και ο έφηβος αναζητά όχι τόσο την ερωτική ικανοποίηση, όσο την επιβεβαίωση που νοιώθει να στερείται σε ψυχικό επίπεδο.

Χρειάζεται να σημειώσουμε εδώ ότι η σεξουαλικότητα είναι ένα σημαντικό κομμάτι της ζωής μας, πολύ προσωπικό και ταυτόχρονα κοινωνικό. Στα ελληνικά δεδομένα, οι βασικοί φορείς κοινωνικοποίησης μέχρι πριν μερικές δεκαετίες, το σχολείο και η εκκλησία, είχαν μια λίγο πολύ κοινή αυστηρή ηθική απέναντι στο σεξ. Αντίθετα στις μέρες μας και σύμφωνα με τα πρότυπα του δυτικού πολιτισμού, όπως αυτό της σεξουαλικής απελευθέρωσης, η κοινωνία φαίνεται να είναι πιο ανεκτική. Έτσι ο έρωτας μιλιέται και προβάλλεται παντού ,δεν σημαίνει όμως αυτό ότι οι σχέσεις των ανθρώπων έχουν γίνει πιο εύκολες ή πιο ευτυχισμένες.

Οι γονείς φέρουν μέσα στη σχέση με το παιδί τους τις αντιλήψεις και τις αξίες, και βέβαια τη δική τους ιστορία και σχέση με το σώμα τους. Φέρουν επίσης το πως και το πόσο καλά ζουν τις προσωπικές τους σχέσεις. Αυτό θέτει πρακτικά το ζήτημα του πως μιλούν στα παιδιά τους για τα θέματα του σεξ.

Η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση χρειάζεται να ξεκινά από μικρή ηλικία. Μέσα στην οικογένεια, το παιδί που αργά ή γρήγορα θα ρωτήσει για την ανατομία των φύλων ή για το πώς γεννιούνται τα παιδιά, περιμένει μια απάντηση με λόγια απλά, προσαρμοσμένα στην ηλικία του. Περιμένει μια ευθεία απάντηση, χωρίς υπεκφυγές ή απαντήσεις βγαλμένες από παραμύθια. Το σχολείο είναι επίσης φορέας που είναι αναγκαίο να ασκεί σεξουαλική διαπαιδαγώγηση μέσα από ανάλογα μαθήματα, από το δημοτικό, αλλά ειδικά στην εφηβεία, όπου τίθενται σοβαρά θέματα για την υγεία.

Είναι καλό ο γονιός που έχει στενότερη σχέση με τον έφηβο να συζητήσει μαζί του για τις προφυλάξεις που χρειάζεται να παίρνει στο σεξ. Πολλές μολυσματικές ασθένειες, η πιο σοβαρή από τις οποίες είναι το Aids μεταδίδονται με τη σεξουαλική επαφή. Η πρόληψη και η έγκαιρη ενημέρωση είναι ο μόνος τρόπος να προστατευτούν οι έφηβοι καθώς οι ίδιοι νιώθουν συχνά άτρωτοι. Η αντισύλληψη επίσης είναι ένα ουσιαστικό ζήτημα για το οποίο πρέπει να ενημερώνονται τόσο τα αγόρια όσο και τα κορίτσια, αφού έχει φανεί από έρευνες ότι στην Ελλάδα έχουμε υψηλά ποσοστά σε αμβλώσεις νέων γυναικών.

Υπάρχουν στιγμές που τα πράγματα παρεκτρέπονται και ο έφηβος ή οι γονείς του αισθάνονται πως δεν μπορούν να τα βγάλουν πέρα. Το αίσθημα του αβοήθητου, η απελπισία ή ακόμα η σοβαρότητα μιας ξαφνικής κατάστασης μπορεί να αντιμετωπιστεί με τη βοήθεια ειδικών. Αναγνωρίζοντας τη σπουδαιότητα της εφηβείας και των προβλημάτων της, λειτουργούν εδώ και χρόνια στην Ελλάδα μονάδες για εφήβους μέσα σε γενικά νοσοκομεία που μπορούν να προσφέρουν ενημέρωση, στήριξη και όταν χρειάζεται ανάλογη θεραπεία. Επίσης υπάρχουν τηλεφωνικές γραμμές που βοηθούν σε στιγμές κρίσης, όπως αυτή της Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. (Εταιρία Ψυχοκοινωνικής Υγείας Παιδιού και Εφήβου), το 8018011177.

Με την εφηβεία έρχεται λοιπόν ο σαφής διαχωρισμός των φύλων σε αρσενικό και θηλυκό. Αυτή η αντίθεση έχει αποφασιστική σημασία για την ταυτότητα του ανθρώπου, την υποκειμενική και την κοινωνική. Ψυχαναλυτικά θα λέγαμε ότι αναλαμβάνει το να ανήκει σε ένα από τα δυο φύλα και αποδέχεται το ότι η ικανοποίηση βρίσκεται στη διαφορετικότητα, στη συμπληρωματικότητα των φύλων.

Μετά από μια ενδιάμεση φάση, γύρω στα 17-20 χρόνια ο έφηβος ολοκληρώνει τη μετάβαση προς την ενήλικη ζωή. Οι σχέσεις γίνονται πιο σταθερές, ο νεαρός ενήλικας επενδύει την επαγγελματική του πορεία και συμφιλιώνεται με τους γονείς του.Θεωρητικά, ακολουθεί σταδιακά η ωριμότητα. Ωριμότητα που ορίζεται από τις ικανοποιητικές σχέσεις, την επιθυμία για εργασία και την επιθυμία για συμμετοχή στους κοινωνικούς δεσμούς.

Αυτές είναι οι αδρές γραμμές μέσα στις οποίες παίρνει μορφή η προσωπική ιστορία ενός ανθρώπου. Οι συναντήσεις της ζωής είναι καθοριστικές για το παρόν και το μέλλον του. Τα διάφορα συμβάντα, θετικά ή αρνητικά, αλλάζουν την πορεία και τις επιλογές του. Κανένα από αυτά δεν μπορεί να θεωρηθεί καταδικαστικό ή εξαιρετικά ευνο?κό με την έννοια της πρόβλεψης. Η υποκειμενική κατάσταση και δράση μπορεί να κριθεί εκ των υστέρων και πάντα σε σχέση με το πλαισίο και τις συνθήκες μέσα στις οποίες εξελίχθηκε.

Η επικοινωνία είναι κατ αυτό τον τρόπο ένα συνεχές παιχνίδι με μανούβρες και παρεξηγήσεις, συγκρούσεις και ευτυχισμένες στιγμές. Η αγάπη και η προσπάθεια είναι καλοί οδηγοί στην αναζήτηση της ισορροπίας με τον εαυτό μας και της χαράς μέσα στις σχέσεις.