Τρομοκρατία και ψυχολογία

Ακρόαση άρθρου......

Τα τελευταία χρόνια οι περιπτώσεις στις οποίες κοινωνικοί επιστήμονες και ειδικά κοινωνικοί ψυχολόγοι αναλαμβάνουν να προσεγγίσουν οικουμενικά ζητήματα όπως η τρομοκρατία, αυξάνονται διαρκώς, παρουσιάζοντας μια μεγάλη ποικιλία στις θεωρητικές και τις μεθοδολογικές τους προσεγγίσεις.

Η προσέγγιση της τρομοκρατίας από την κοινωνική ψυχολογία 

Αντλώντας από τις θεωρίες που κυριαρχούν κατ' εξοχήν στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας αλλά και της ψυχολογίας ευρύτερα, οι ερευνητές προσεγγίζουν την τρομοκρατία με όρους που υπαγορεύονται από τις θεωρίες που κυριαρχούν κατ' εξχοχήν στον χώρο της κοινωνικής ψυχολογίας αλλά και της ψυχολογίας ευρύτερα, οι ερευνητές προσεγγίζουν την τρομοκρατία με όρους που υπαγορεύονται από τις θεωρίες προσωπικότητας, τον συμπεριφορισμό και τη θεωρία της κοινωνικής μάθησης, τις κοινωνιογνωστικές θεωρίες αλλά και τη θεωρία της κοινωνικής ταυτότητας και της επιρροής.

Η πολιτική βία, με διάφορες μορφές και με διάφορες δυνατότητες πολιτικής επιρροής, δεν είναι ένα τοπικό φαινόμενο, αλλά εντοπίζεται στην πολιτική ιστορία σχεδόν κάθε σύγχρονης κοινωνίας.

Το θέμα της σχέσης βίας και πολιτικής μπορεί να ερευνηθεί από διάφορα επιστημονικά πεδία, μεταξύ αυτών και από την κοινωνική ψυχολογία. Το κλασσικό και ευρύτερα γνωστό πείραμα του Milgram (1965) για την υποταγή στην αυθεντία/εξουσία, αλλά και πολλά άλλα πειράματα και έρευνες κοινωνικών ψυχολόγων είναι ενδεικτικά του ενδιαφέροντος του επιστημονικού αυτού κλάδου για θέματα σχέσεων κυριαρχίας και βίαιων πολιτικών συμπεριφορών.

Βία

Η βία -άλλοτε συγκεκαλυμμένη, άλλοτε λανθάνουσα, άλλοτε κοινωνικά νομιμοποιημένη, άλλοτε ωμή, άλλοτε ως απειλή και άλλοτε ως δράση- αποτελεί πολλές φορές συστατικό πολιτικών πράξεων. Η έννοια της πολιτικής βίας αφορά κάθε χρήση βίας με πολιτική στόχευση.

Συχνά γίνεται η διάκριση μεταξύ κρατικής και μη κρατικής βίας, ανάλογα με το αν η πολιτική βία προέρχεται από την κυρίαρχη πολιτική δομή, δηλαδή το κράτος, ή από μια αντιτιθέμενη σε αυτό πολιτική δύναμη.

Κοινωνιοψυχολογιές αιτίες της τρομοκρατίας

Στις κοινωνιοψυχολογικές αιτίες του φαινομένου, η τρομοκρατία αντιμετωπίζεται είτε ως «σύνδρομο», δηλαδή ως μια υπαρκτή οντότητα με αναγνωρίσιμες ιδιότητες, είτε ως ένα «μέσο» που μπορεί να χρησιμοποιήσει κανείς για την εξυπηρέτηση κάποιου σκοπού (Kruglanski, 2006).

Στην περίπτωση του συνδρόμου» προκειμένου να εντοπίσει τα αίτια εμφάνισης της τρομοκρατίας, η έρευνα εστιάζεται περισσότερο σε εσωτερικούς (π.χ. χαρακτηριστικά προσωπικότητας των δραστών) παρά σε εξωτερικούς παράγοντες (π.χ. φτώχεια). Αντίθετα, στην περίπτωση της τρομοκρατίας ως «μέσου», διερευνώνται κυρίως οι συνθήκες υπό τις οποίες τα άτομα ή οι ομάδες επιλέγουν την τρομοκρατία ως μέσο δράσης αντί κάποιων εναλλακτικών, προκειμένου να πετύχουν τους στόχους τους.

Αντιλήψεις και αναπαραστάσεις του πολέμου και της τρομοκρατίας

Σε ψυχολογική έρευνα που πραγματοποιήθηκε κατά το διάστημα Ιανουαρίου-Φεβρουαρίου 2006 και αποτέλεσε μέρος του ευρύτερου ερυνητικού προγράμματος με τίτλο «Αντιλήψεις και αναπαραστάσεις του πολέμου και της τρομοκρατίας στο λόγο: Συγκριτική μελέτη σε εθνικό και υπερθνικό πλαίσιο» συλλέχθηκαν δεδομένα που προέκυψαν από τις ομάδες εστίασης.

Αυτές οι ομάδες επιλέχθηκαν ως μέσο συλλογής των δεδομένων γιατί, συγκρινόμενες με τις ατομικές συνεντεύξεις, επιτρέπουν σε μεγαλύτερο βαθμό την ανάπτυξη επιχειρηματολογίας που θεωρείται ότι βρίσκεται πιο κοντά στις καθημερινές συζητήσεις, διαδικασία που επιτρέπει την ανάδυση αντιθέσεων και αμφιλεγόμενων θεμάτων.

Τα ερωτήματα της έρευνας αφορούσαν τις απόψεις των συμμετεχόντων για:

α) τις αιτίες της τρομοκρατίας

β) τους τρομοκράτες

γ) τα μέτρα πρόληψης της τρομοκρατίας

δ) τις αντιδράσεις τους απέναντι στα τρομοκρατικά χτυπήματα

Τα θέματα που εντοπίστηκαν λοιπόν στις συζητήσεις ήταν τα ακόλουθα:

1. Η τρομοκρατία ως αντίδραση στη μη δίκαιη κατανομή του πλούτου και δύναμης

2. Η τρομοκρρατία ως προερχόμενη από το κράτος

3. Η τρομοκρατία ως εγκληματικής πράξη

4. Η τρομοκρατία ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης μεταξύ πολιτισμών

Ακολουθεί η νοηματοδότηση της τρομακρατίας με βάση τα δεδομένα της έρευνας.

Τρομοκρατία ως αντίδραση στη μη δίκαιη κατανομή του πλούτου και της δύναμης

Η νοηματοδότηση της τρομοκρατίας ως αντίδραση στη μη δίκαιη κατανομή του πλούτου και της δύναμης συμφωνεί με την κατεύθυνση των ψυχοκοινωνικών ερευνών που αντιμετωπίζουν την τρομοκρατία ως «μέσο» το οποίο χρησιμοποιούν άτομα ή ομάδες για την επίτευξη των στόχων τους (Kruglanski,2006). 

Δίνοντας έμφαση στις παγκόσμιες συνθήκες φτώχειας και ανισότητας ισχύος, η τρομοκρατία παρουσιάζεται ως το μόνο μέσο αντίστασης και άμυνας των αδύναμων κρατών και ομάδων απέναντι στα ισχυρά κράτη (Horgan, 2005. Post,2005. Valls, 2000).

Έτσι στόχος της τρομοκρατίας καθίσταται η εξάλειψη της φτώχειας καιη εδραίωση μιας δικαιότερης κοινωνίας.

Χρησιμοποιώντας αυτή τη νοηματοσότηση της τρομοκρατίας οι συμμετέχοντες, δικαιολογούν τις τρομακτικές ενέργειες στο όνομα της ισότητας της αποκατάστασης της δικαιοσύνης και της εθνικής αυτοδιάθεσης. Μονολότι οι συμμετέχοντες δεν εκφράζουν επιχειρήματα συμπαράστασης προς τους τρομοκράτες, διατυπώνουν επιχειρήματα κατανόησης του τρόπου σκέψης και αντίδρασής τους.

Με άλλα λόγια, οι συμμετέχοντες ορίζουν την τρομοκρατία ως μια σύγχρονη μορφή αντίστασης λόγω των κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών συγκυριών που αναγνωρίζουν και περιγράφουν. Τοποθετούν τη Δύση στη θέση του υπεύθυνου για την τρομακρατία και τις αδύναμες οικονομικά χώρες στη θέση εκείνων που δέχονται την καταπίεση της Δύσης και αντιδρούν με τρομοκρατικές επιθέσεις.

Έτσι η τρομοκρατία καθίσταται μια μορφή αντίδρασης που χρησιμοποιούν οι «καταπιεσμένοι» ενάντια στους «ισχυρούς».

Η τρομοκρατία ως εγκληματική πράξη

Η τρομοκρατία εδώ νοηματοδοτείται ως μια εγκληματική πράξη σχεδόν το ίδιο συχνά όσο εμφανίζεται και η προηγούμενη νοηματοδότηση.

Στην προκειμένη περίπτωση  οι συνομιλητές ως πρωταρχική αιτία της τρομοκρατίας υποδεικνύουν την ψυχοπαθολογία των δραστών, στοιχείο το οποίο συναντάται και στις ψυχολογικές έρευνες που θεωρούν ότι οι τρομοκράτες είτε αντιμετωπίζουν προβλήματα κοινωνικοποίησης είτε γενικότερα εμφανίζουν διαταραγμένο ψυχολογικό προφίλ. Μια τέτοια περιγραφή της τρομοκρατίας εστιάζεται στο ποινικό μέρος των πράξεων αυτών των ατόμων, τα οποία θεωρείται ότι δεν αποτελούν μέρος τους κοινωνικού ιστού λόγω των ιδιαίτερων ατομικών χαρακτηριστικών τους.

Το παραπάνω εύρημα ενισχύει τις απόψεις που εκφράζονται στις κοινωνιοψυχολογικές έρευνες που στηρίζονται στις θεωρίες της κοινωνικής επιρροής.

Αυτές οι έρευνες διαπιστώνουν ότι η ψυχολογιοποίηση της τρομοκρατίας, δηλαδή η αναγωγή της σε ψυχοπαθολογικά αίτια, λειτουργεί ως μέσο αντίστασης στη μειονοτική επιρροή.

Με αυτό τον τρόπο το ενδιαφέρον απομακρύνεται από τα χαρακτηριστικά του κοινωνικοπολιτικού πλαισιού, το οποίο επιτρέπει τη χρήση της τρομοκρατίας ως μέσου για την επίτευξη συγκεκριμένων σκοπών, και στρέφεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ορισμένων «αποκλινόντων» μελών μιας «υγιούς» κοινωνίας.

Η τρομοκρατία που προέρχεται από τα επίσημα κράτη

Ένα άλλο θέμα που εμφανίζεται στις συζητήσεις των συμμετεχόντων για την τρομοκρατία είναι ο ορισμός της τρομοκρατίιας ως προερχόμενης από την κρατική εξουσία.

Ειδικότερα ως «τρομοκρατικές» χαρακτηρίζονται ενέργειες των οργανωμένων κρατών της Δύσης που περιορίζουν τις ελευθερίες των πολιτών και υποστηρίζουν τρομοκρατικές ομάδες που τρομοκρατούν άλλα κράτη.

Τόσο το θέμα όμως όσο και τα επιχειρήματα που το υποστηρίζουν αναπτύσσονται περισσότερο στις ομάδες των Ελλήνων και πολύ λιγότερο στις πολυεθνικές ομάδες εστίασης.

Διαπλεκόμενα οικονομικά συμφέροντα μεταξύ κυβερνήσεων και τρομοκρατών

Εντός αυτής της θεματικής η τρομοκρατία παρουσιάζεται ως μια συνωμοσία μεταξύ των κρατών, οικονομικών παραγόντων και τρομοκρατών σε 7 ομάδες, από τις οποίες οι 2 είναι πολυεθνικές ομάδες εστίασης.

Το επιχείρημα δομείται με τη μορφή λογικού συμπερασμού ως εξής:

Εφόσον οι τρομοκρατικές επιθέσεις συχνά επωφελούν πολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες, είναι πολύ πιθανό οι τρομοκρατικές οργανώσεις να ενισχύονται από τα ίδια τα κράτη τα οποία υφίστανται τις τρομοκρατικές επιθέσεις, όταν αυτά έχουν πολιτικά και οικονομικά συμφέροντα από την αναταραχή που δημιουργείται.

Το κράτος τρομοκρατεί τους πολίτες

Μία ακόμη επιχειρηματολογία εντός του θέματος της κρατικής τρομοκρατίας, η οποία όμως εμφανίζεται αποκλειστικά σε όλες τις ομάδες των Ελλήνων φοιτητών και εργαζομένων, παρουσιάζει το κράτος ως έναν θεσμό που αντί να προστατεύει τους πολίτες, αποτελεί εχθρό τους και σύμμαχο διαπλεκόμενων οικονομικών συμφερόντων του στρατιωτικοβιομηχανικού συμπλέγματος.

Αναπτύσσοντας το επιχείρημα αυτό οι συμμετέχοντες περιγράφουν εκφάνσεις της καθημερινής ζωής στις οποίες ο πολίτης τρομοκρατείται από νόμιμες ενέργειες του κράτους.

Το παραπάνω εύρημα συνάδει με αποτελέσματα δημοσκοπήσεων που δείχνουν ότι Έλληνες δυσπιστούν απέναντι στο κράτος (Παπαστάμου & Προδρομίτης, 2003). Αυτό πιθανότατα οφείλεται στα συνεχιζόμενα μακροχρόνια προβλήματα που υπάρχουν στη σχέση πολίτη-κράτους στην Ελλάδα. Εντούτοις τα δεδομένα και τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας δεν αρκούν για την ερμηνεία αυτού του φαινομένου.

Η τρομοκρατία ως αποτέλεσμα της σύγκρουσης των πολιτισμών

Οι πολιτισμικές και θρησκευτικές διαφορές μεταξύ της Δύσης και Ανατολής είναι η κύρια ιδέα του τέταρτου θέματος που διακρίνεται στις συζητήσεις των ομάδων εστίασης για την τρομοκρατία.

Η θρησκεία και ο διαφορετικός πολιτισμός της Ανατολής παρουσιάζονται εντός αυτής της θεματικής ως κύριες αιτίες που οδηγούν τους ανθρώπους από την Ανατολή, και ειδικότερα τους ισλαμιστές, να προβαίνουν σε τρομακτικές ενέργειες. Υποστηρίζεται ότι ο πολιτισμός και η θρησκεία της Ανατολής ενισχύουν την επιθετικότητα των ανθρώπων που τα υιοθετούν, τους φανατίζουν και τους υπόσχονται μεταθανάτια οφέλη αν συμμετέχουν στον πόλεμο εναντίον της Δύσης και των αλλόθρησκων.

Καθιστώντας τον ισλαμικό πολιτισμό της Ανατολής εγγενώς επιθετικό, οι λύσεις για το φαινόμενο της διεθνούς τρομοκρατίας εναπόκεινται στη Δύση, η οποία καλείται να αμυνθεί είτε με στρατιωτικές παρεμβάσεις είτε με ειρηνικά μέσα που στηρίζονται στη δημοκρατία και τους θεσμούς της.

Γίνεται φανερό ότι δεν υπάρχει μόνο ένας κυρίαρχος τρόπος νοηματοδότησης της τρομοκρατίας, αλλά μια ποικιλία εννοιολογήσεων και αξιολογήσεων του φαινομένου.

Ερμηνεία της τρομοκρατίας με ατομικούς όρους

Όταν η τρομοκρατία νοηματοδοτείται με ατομικούς όρους, καθίσταται αυτόματα μια μορφή εγκληματικής συμπεριφοράς που αποδίδεται είτε στα ψυχοπαθολογικά χαρακτηριστικά των δραστών είτε στην αδυναμία συγκεκριμένων πολιτισμικών ομάδων να δεχτούν τη διαφορετικότητα των άλλων και στην προσπάθειά τους να επιβληθούν στις διαφορετικές πολιτισμικές ομάδες. 

Στην περίπτωση αυτή κάθε άτομο ή ομάδα που αντιμετωπίζει ανισότητες και παραβίαση δικαιωμάτων από τους επίσημους φορείς της εξουσίας, και ιδιαίτερα από τα πλούσια και ισχυρά κράτη, θεωρείται ότι είναι πιθανό να χρησιμοποιήσει την τρομοκρατία ως μέσο αντίδρασης και διεκδίκησης δικαιωμάτων.

Ερμηνεία της τρομοκρατίας με κοινωνικούς όρους

Όταν η τρομοκρατία νοηματοδοτείται με κοινωνικούς όρους, τότε παρουσιάζεται είτε ως μέσο αντίστασης είτε ως μέσο καταπίεσης. Στην περίπτωση αυτή η τρομοκρατία γίνεται αντιληπτή ως κρατική, που χρησιμοποιείται από την εξουσία για να περιορίσει τις ελευθερίες και τα δικαιώματα των πολιτών και των αντιπάλων της, είτε αυτοί αποτελούν ολόκληρα κράτη είτε ομάδες.

Η ποικιλία των νοηματοδοτήσεων άλλωστε παρατηρείται και στις πολιτικές που υιοθετούνται για την αντιμετώπισης του φαινομένου από τις κυβερνήσεις σε όλο τον κόσμο, αλλά και στις αντιδράσεις που προκαλούν.

Ερμηνεία της τρομοκρατίας με όρους πολιτισμού

Διαφορές εντοπίζονται επίσης στους τρόπους με τους οποίους κατασκευάζονται οι κατηγορίες «εμείς, οι Ευρωπαίοι» και οι «άλλοι, η Ανατολή - οι λαοί του Ισλάμ». Όταν οι συμμετέχοντες ορίζουν την τρομοκρατία ως εγκληματική πράξη, τοποθετούν τον εαυτό τους απέναντι σε άτομα που χρησιμοποιούν παράλογη βία. 

Όταν ωστόσο ορίζουν την τρομοκρατία ως κρατική, τότε οι επικίνδυνοι «άλλοι» γίνονται οι επίσημα εκλεγμένες δημοκρατικές κυβερνήσεις και οι μηχανισμοί του κράτους, που αντιμετωπίζονται ως μηχανισμοί καταστολής, καταπίεσης και διαιώνισης της ανισότητας.

Όταν μιλούν για την τρομοκρατία ως μέσο αντίστασης, δημιουργούν κατηγορίες καταπιεσμένων, τα φτωχά κράτη, και καταπιεστών, τα ισχυρά κράτη.

Τέλος, όταν μιλούν για την τρομοκρατία με όρους πολιτισμού, εντάσσουν τον εαυτό τους στον δυτικό πολιτισμό, τον οποίο αντιπαραθέτουν προς τον ισλαμικό πολιτισμό της Ανατολής.

Τρομοκρατία, ένα φαινόμενο χωρίς κοινά αποδεκτή νοηματοδότηση

Η κοινωνιοψυχολογική έρευνα, υπό αυτή την οπτική, είναι σημαντικό να μην αντιμετωπίζει την τρομοκρατία ως ένα φαινόμενο με κοινά αποδεκτή νοηματοδότηση.

Κι αυτό είναι απαραίτητο, καθώς οι διαφορετικοί τρόποι με τους οποίους γίνεται κατανοητή η τρομοκρατία είναι δυνατόν να έχουν διαφορετικού τύπου επιπτώσεις τόσο στις αντιδράσεις απέναντί της όσο και στην αξιολόγηση των μέτρων πρόληψής της, υπόθεση που μπορεί να διερευνηθεί και με ποσοτικές μεθόδους έρευνας.

Τα αποτελέσματα της παρούσας ανάλυσης αναδεικνύουν, για παράδειγμα, διαφορές στους τρόπους συζήτησης της τρομοκρατίας που συνδέονται με την εθνική ταυτότητα των συμμετεχόντων, καθώς οι Έλληνες, συγκριτικά με τους υπόλοιπους Ευρωπαίους που συμμετέχουν στην έρευνα, ορίζουν σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό την τρομοκρατία κρατική, ενώ την αποδίδουν λιγότερο σε πολιτισμικές διαφορές.

Ας μην ψυχολογιοποιούμε το φαινόμενο της τρομοκρατίας

Εν κατακλείδι, θα μπορούσαμε να υποστηρίξουμε ότι η έρευνα είναι σημαντικό να αντιμετωπίζει την τρομοκρατία, όπως και κάθε κοινωνικό φαινόμενο, ως διαρκώς μεταβαλλόμενη, σε άμεση συνάρτηση με τις νέες κοινωνικές συνθήκες, όπως για παράδειγμα, την παγκοσμιοποίηση, και τη δημιουργία νέων ομάδων με διαφορετικά και καινούρια όρια.

Αν μελετούμε το φαινόμενο ως μονοσήμαντο και οικουμενικό, όπως συμβαίνει στην πλειονότητα των ψυχολογικών ερευνών, οδηγούμαστε αναπόφευκτα σε μια «ψυχολογιοποίηση» του φαινομένου (Παπαστάμου, 1989), ερμηνεύοντας την τρομοκρατία και τις αντιδράσεις απέναντι σε αυτήν με βάση διαφορές ατομικών χαρακτηριστικών, και αποτυγχάνοντας να αποδώσουμε την πολυπλοκότητα του φαινομένου σε συνδυασμό με τις σημαντικές ιστορικές, πολιτικές και κοινωνικές του διαστάσεις.

Το παρόν άρθρο αποτελεί αδειοδοτημένο απόσπασμα από το βιβλίο Πολυπολιτισμική πραγματικότητα και εμπεριέχει συνδυασμό πληροφοριών από το βιβλίο Κοινωνική σκέψη, νόηση και συμπεριφορά. Και τα δύο βιβλία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Πεδίο.