Spinoza & Locke: Από τη Φιλοσοφία στην Ψυχολογία

Ακρόαση άρθρου......

Baruch (Benedict) Spinoza (1632 - 1677), κορυφαίος πανθεϊστής κι ένας από τους πιο εξέχοντες φιλοσόφους όλων των εποχών, ο Spinoza έφερε στην ψυχολογία τη θεωρία του ψυχοφυσικού παραλληλισμού στη θέση της θεωρίας της αλληλεπίδρασης του Descartes και διατύπωσε τις διάφορες συγκινήσεις, πρωτεύουσες και δευτερεύουσες, υφαίνοντάς τις καλά μεταξύ τους.

Η διατύπωση του είναι εκπληκτικά μοντέρνα. Η χαρά, η θλίψη και η επιθυμία είναι οι βασικές συγκινήσεις, οι οποίες, με την προσθήκη των ιδεών, δίνουν μια ποικιλία πρόσθετων συγκινήσεων (emotions). Έτσι: ''Το μίσος είναι θλίψη (πόνος) συνοδευόμενος από την ιδέα μιας εξωτερικής αιτίας.'' '' Ο εμπαιγμός είναι χαρά που προκύπτει από το ότι φανταζόμαστε πως αυτό που απεχθανόμαστε είναι παρόν σ'αυτό που μισούμε.''

Ο Spinoza δέχεται ότι η απαγωγική μέθοδός του φέρνει μαζί της την πεποίθηση, αλλά οι αλήθειες του είναι το αποτέλεσμα των διασθητικών του αντιλήψεων. Στις σημειώσεις και στα σχόλια αποκαλύπτεται το μεγάλο πνεύμα του. Η γεωμετρική μέθοδος που εφάρμοζε ο Spinoza πριν από τριακόσια χρόνια είναι ισοδύναμη με την πειραματική μέθοδο που εφαρμόζεται σήμερα.

Υπάρχει κάτι πολύ σημαντικό στον Spinoza που δεν εκτιμήθηκε όπως θα έπρεπε.

Δογματικός - ή μάλλον, όπως θα έκρινε ο ίδιος, αυστηρός - στη μέθοδο, είναι ιδιαίτερα κριτικό στις παρατηρήσεις του. Σε μία από τις φωτισμένες σημειώσεις του (Ηθική II,17) αναφέρεται στην εμπειρική του προσέγγιση. ''Δεν νομίζω ότι έφυγα μακριά από την αλήθεια, επειδή όλα τα αιτήματα που δέχτηκα, σπάνια περιέχουν κάτι που δεν έχει γεννηθεί από την εμπειρία.''

Ο Spinoza προανήγγειλε τον Hume όταν δήλωνε σ' ένα πόρισμα:

Γιατί ο νους δεν γνωρίζει τον εαυτό του παρά μόνο στο βαθμό που αντιλαμβάνεται ιδέες των τροποποιήσεων του σώματος. Αλλά δεν αντιλαμβάνεται το σώμα του παρά μόνο μέσω των ιδεών των τροποποιήσεων, μέσω των οποίων επίσης αποκλειστικά αντιλαμβάνεται τα εξωτερικά σώματα.

Ο Spinoza επισημαίνει τη σύγκρουση που προκύπτει από το να αγαπάς έναν άλλο και εκείνος να μην ανταποκρίνεται. Η σύγκρουση αυτή προκύπτει από την ευχαρίστηση που εμπεριέχεται στην αγάπη και από τον πόνο που είναι προσκολλημένος στο μίσος. Δίνει έμφαση στις ατομικές διαφορές στην πρόταση (Ηθική III, 57): '' Οποιαδήποτε συγκίνηση οποιουδήποτε ατόμου διαφέρει από τη συγκίνηση ενός άλλου μόνο στο βαθμό που η σύσταση του ενός διαφέρει από εκείνην του άλλου.''

Το λογικό είναι το κριτήριο τόσο στην ηθική όσο και στη ζωή.

Η νοητική/ ψυχική υγιεινή είναι παράρτημα του λογικού και η βιολογική άποψη είναι πρωτεύουσας σημασίας στο σύστημα του Spinoza. Προικισμένος με ιδιαίτερα γαλήνια ιδιοσυγκρασία, υπέστη διώξεις, παρενοχλήσεις και απειλές. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Spinoza θα είχε γίνει φωτεινό σήμα στην ψυχολογία αν δεν πέθαινε πρόωρα, στα σαράντα του περίπου, εξαντλημένος από τη χειρωνακτική εργασία της λείανσης φακών τη μέρα και από την έντονη διανοητική συγκέντρωση τη νύχτα, και βασανισμένος, μετά τον αφορισμό του από τους ραβίνους, τόσο από Εβραίους φανατικούς όσο και από χριστιανούς θρησκόληπτους.

John Locke (1632 - 1704)

Σπουδαστής ιατρικής δίχως να πάρει δίπλωμα, ο Locke, όπως και ο Goethe, o Leibniz και ο Hobbes, υπηρέτησε ως σύμβουλος, επόπτης και επίτροπος. Είχε την τύχη να συνδεθεί με την οικογένεια Shaftesbury υπό αυτήν την ιδιότητα και άσκησε σημαντική επιρροή ώστε να επιβληθούν φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις. Λέγεται ότι είχε συμμετάσχει στον προσχεδιασμό του καταστατικού χάρτη των Carolinas. 

Οι φιλοσοφικές τάσεις του Locke αναπτύχθηκαν αργότερα, αλλά όταν εμφανίστηκε στο έργο Essay Concering Human Understanding, ήταν προορισμένος να γίνει ο πρώτος μιας νέας δυναστείας, που δεν είχε σβήσει εντελώς σήμερα - ο πρώτος των τριών πατριαρχών του βρετανικού εμπειρικισμού. Δίχως τον Locke δεν θα υπήρχαν ποτέ ο Berkeley ή ο Hume. Το θέμα της υπόστασης, υλικής ή πνευματικής, απορρίφθηκε από το σύστημά του, το οποίο ξεκίνησε να παρουσιάσει μια ενδελεχή ανάλυση ιδεών, με μια πολύ ευρεία έννοια.

Ο Locke είναι ενάντιος σε κάθε νατιβισμό.

Τη στιγμή γέννησης, ο νους είναι tabula rasa, αλλά οι εμπειρίες συσσωρεύονται συνεχώς με τη μορφή αισθήσεων και αντιλήψεων, που είναι ενώσεις αίσθησης και αισθήματος. Εντρυφεί σε μακροσκελείς συζητήσεις  σχετικά με τις πρωταρχικές και τις δευτερεύουσες ιδιότητες, με τα διάφορα είδη ιδεών και την καταγωγή τους, με τις λέξεις, με τη γνώση και με τη γνώμη. Ήταν ο πρώτος που έπλασε τη φράση ''συνειρμός ιδεών'' .

Η επιτυχία του Locke (μόνο στα αγγλικά πρέπει να υπάρχουν μέχρι σήμερα εκατό περίπου εκδόσεις του Essay) οφειλόταν κυρίως στο δημοσιογραφικό του ύφος. Οι επεξηγήσεις δια παραδειγμάτων που δίνει είναι άφθονες και συχνά ασυνήθιστες, αλλά παραμένουν αποτελεσματικές. Δίχως να μνημονεύει τον Hobbes, προσβάλει με επιτηδειότητα την ιδέα ότι η κίνηση μπορεί να παράγει σκέψη.

Τα επιχειρήματά του για την ύπαρξη του Θεού είναι πιο πρωτότυπα και διαλογικά από εκείνα των προκατόχων του, και αν δεχτεί κανείς τις προκείμενες, ο συλλογισμός του είναι πειστικός, αλλά αυτό το μέρος του Essay δεν ανήκει στον χώρο της ψυχολογίας. Το Essay ως σύνολο πάντως μπορεί να θεωρηθεί εγχειρίδιο στην ψυχολογία ελεύθερο από κάθε σχολαστική και δογματική προσθήκη.

Βιβλιογραφία

Το παρόν άρθρο αποτελέι απόσπασμα από το βιβλίο ''Ιστορία στης Ψυχολογίας'' A.A. Roback, Εκδόσεις Βάνιας 1992.