Τα κοινωνικά σύνορα του γάμου

Ακρόαση άρθρου......

Συνεχίζουμε σήμερα την αναφορά στις σκέψεις του μεγάλου δάσκαλου και φιλόσοφου Ευάγγελου Παπανούτσου, μιας ιστορικής μορφής των ελληνικών γραμμάτων και Παιδείας. Στο προηγούμενο σημείωμα είδαμε και αναλύσαμε τους τρεις νόμους του έρωτα όπως τους περιέγραψε ο διανοητής.

Τα 3 αξιώματα του γάμου

Σήμερα θα δούμε τα τρία αξιώματα του γάμου. Γιατί όπως παρατηρεί εισαγωγικά ο Παπανούτσος, με την έννοια του γάμου αφήνουμε το βιολογικό επίπεδο (επιθυμία) και την περιοχή των πνευματικών αξιώσεων (τον έρωτα ως ολοκλήρωση της προσωπικής ύπαρξης) και περνούμε στη σφαίρα της συλλογικής ζωής, αυτήν που ονομάζομε χώρο κοινωνικό. Εδώ οι σχέσεις των δύο φύλων δεν είναι πλέον καθαρά ιδιωτική τους υπόθεση, αλλά θέμα που ενδιαφέρει την κοινότητα και ρυθμίζεται από τη βούλησή της, καθώς ο γάμος αποτελεί θεσμό κατ εξοχήν κοινωνικό. Παρατηρούμε λοιπόν ότι εδώ υπεισέρχεται, κατά τον Παπανούτσο, για πρώτη φορά και ένα στοιχείο συλλογικότητας στη σχέση μεταξύ δύο ανθρώπων, αφού ο γάμος υπόκειται στο νόμο και ο νόμος εκφράζει τις συνθήκες της εκάστοτε κοινωνίας την οποία οργανώνει. Και δεν είναι πολύ μακριά η εποχή που μοιχοί και μοιχαλίδες τυλιγονταν με σεντόνια και προσάγονταν στον εισαγγελέα.

Ας δούμε λοιπόν τα 3 αξιώματα:

Ο γάμος έχει (κοινωνικά) σύνορα.

Ο γάμος, λέει ο Παπανούτσος, παρουσιάζει από το ένα μέρος μια ελαστικότητα που επιτρέπει μια σχετική άνεση κινήσεων μέσα στον κλοιό του και χρησιμεύει σα δικλείδα ασφαλείας για να μη διαρραγεί από τη μεγάλη εσωτερική πίεση, αλλά από την άλλη εμπεριέχει μια ακαμψία (non tolerance) απέναντι σε πράξεις που υπερβαίνουν τα όρια και αποτελούν επικίνδυνα ρήγματα, ικανά να τον ματαιώσουν, ανάλογα με την κοινωνική συγκρότηση κάθε ιστορικής περιόδου. Μιλάει για χαραγμένα σύνορα από το “έθος” της κάθε εποχής και το νόμο, που όταν παραβιαστούν ο δεσμός διαλύεται. Για παράδειγμα, στην αρχαία Σπάρτη τα παιδιά Λακαινών με ξένους συζύγους ήταν κατά κανόνα νόθα, ενώ στην νεώτερη Ευρώπη απόγονοι απο εξωσυζυγικές η και ενδοσυζυγικές σχέσεις βασιλέων με λαικές γυναίκες δεν κληρονομούν το θρόνο.

Ο γάμος μεταβάλλεται όπως και η κοινωνία.

Επειδή ακριβώς ο γάμος είναι αποτέλεσμα κοινωνικής συνθήκης και αποτελεί θεσμό, παρακολουθεί τους μετασχηματισμούς και τις εξελίξεις της κοινωνίας. “Οταν η οικονομική υποδομή, η πολιτική μορφή και το πνευματικό κλίμα αλλάζει, συμπαρασύρεται στη ροή της αλλαγής μαζί με τους άλλους θεσμούς και ο θεμσμός του γάμου. Η ανθρωπότητα πέρασε από πολλές παραλλαγές τύπων κοινογαμικών και πολυγαμικών έως ότου φτάσει στην αυστηρή ή χαλαρή μονογαμία” Ακόμα και σήμερα συναντάμε πολλούς τέτοιους τύπους σε λαούς της Αφρικής, της Αμερικής της Αυστραλίας, κα. Ας το θυμόμαστε αυτό. Η μονογαμία δεν ήταν πάντα, κι ακόμα δεν είναι σε μερικές γωνιές της γής, ο μόνος πυρήνας συσπείρωσης μιας οικογένειας. Πρόκειται συνεπώς για κοινωνική κατασκευή περισσότερο, παρά για αυθύπαρκτη και πανανθρώπινη αλήθεια.

Ο γάμος περιορίζει το γεννετήσιο ένστικτο ώστε να μη διασπάται η κοινότητα.

Οσο πίσω κι αν ανατρέξουμε στον ιστορικό χρόνο, θα βρούμε καθιερωμένον ήδη εθιμικά αν όχι νομικά, έναν κάποιον τρόπο που ρυθμίζει τις σεξουαλικές σχέσεις των μελών μιας κοινότητας, ένα είδος γάμου δηλαδή, ο οποίος στις αρχέγονες κοινότητες ήταν και συνυφασμένος με τη θρησκεία.

Αλλά γιατί οι κοινωνίες προσπάθησαν να οργανώσουν και να ελέγξουν, να “κανονικοποιήσουν” δηλαδή, το βασικό ένστικτο των μελών τους;

«Πρώτα ο φόβος μήπως από την αχαλίνωτη και αυθαίρετη εκδήλωση της σεξουαλικής ορμής, χάσει τη συνοχή της και διαλυθεί, όπως διασπώνται και κερματίζονται οι αγέλες πολλών ζώων κατά τις περιόδους της οχείας (σ.σ.σαρκική ένωση) Κι έπειτα η φροντίδα να ζήσει και να ανατραφεί το φυσιολογικό προιόν της ένωσης των δύο φύλων, το παιδί (...) Οσες φορές από απερισκεψία η ολιγωρία αφέθηκαν ανεξέλεγκτες οι σεξουαλικές σχέσεις και αφρόντιστα τα προιόντα τους, παρουσιάστηκε τόσο άμεσος και σοβαρός κίνδυνος κοινωνικής αποσάρθρωσης ώστε έγινε συνείδηση στους λαούς κι επιτακτική ανάγκη πριν από κάθε άλλο μέτρο ασφαλείας, να εξυγιαίνεται και να θεμελιώνεται στέρεα το βασικό κοινωνικό κύττταρο: το γένος παλαιότερα, έπειτα η οικογένεια, γιατί μέσα σε αυτό και από αυτό μπορούν να ευοδωθούν και οι δύο σκοποί: η πειθάρχηση του ενστίκτου ώστε να μη διαταράσσεται η ειρηνική συμβίωση των μελών της κοινότητας και η διατήρηση του καθαρού και ακμαίου του αίματος και του πνεύματος της με τη γέννηση και την αγωγή γερών και πιστών στην παράδοση παιδιών»

Βλέπουμε λοιπόν εδώ ότι ο Παπανούτσος, αν και παρουσιάζει μια συντηρητική και στερεοτυπική εκδοχή της ιστορίας του γάμου, εντούτοις ο ίδιος αποδέχεται εξ αρχής ότι ο θεσμός αλλάζει ανάλογα με την εποχή.

Ετσι σήμερα μπορεί να μην προσδοκούμε πια -τουλάχιστον όχι όλοι-  να φτιάξουμε μια κοινωνία παιδιών πιστών στην παράδοση μέσω του γάμου και να μη συλλαμβάνουμε γυμνούς τους μοιχούς και μοιχαλίδες, μπορεί οι γάμοι να γίνονται πια σε δημαρχεία και τα διαζύγια να εκδίδονται εύκολα και συναινετικά καθώς η εποχή έχει προχωρήσει, ωστόσο αυτό ούτε σε όλες τις κοινωνίες συμβαίνει, αλλά ούτε, από την άλλη, στις δυτικές κοινωνίες ο θεσμός καθορίζει πια στον ίδιο μεγάλο βαθμό την κοινωνική συνοχή.

Αν οφείλουμε να κρατήσουμε κάτι από τα τρία αξιώματα του γάμου, είναι ακριβώς αυτό: δεν προήλθε από μια συνθήκη ανάμεσα σε ελεύθερους ανθρώπους, αλλά από μια κοινωνική αναγκαιότητα. Στην εποχή μας όμως που η κοινωνική αυτή αναγκαιότητα είναι πολύ διαφορετική, ίσως να έχει σημασία να διαφοροποιηθεί και το «συμβόλαιο» ενός γάμου, ώστε από κοινωνικό να επιστρέψει στον αυθεντικό πυρήνα της συνύπαρξης δύο ανθρώπων, που δεν είναι παρά η κοινή ελεύθερη βούληση και η αυτοδέσμευση σε βάθος χρόνου.