Ψυχαναλυτικά κείμενα: Περί του ονείρου

Ακρόαση άρθρου......

Απόσπασμα 1ο: «Με σκληρή δουλειά και ευτυχείς συγκυρίες μια ψυχανάλυση μπορεί να διακόψει κάθε νευρωτική συμπτωματολογία του αναλυόμενου, κάθε εκδραμάτιση (acting out), όλα τα νευρωτικά lapsi και μπορεί να καταστήσει τον πρώην ασθενή την επιτομή της κανονικότητας (ψυχικής υγείας).

Εντούτοις  το άτομο δε θα σταματήσει ποτέ να βλέπει, ανορθόδοξα, ενστικτώδη και αλλόκοτα όνειρα, μια συνεχιζόμενη απόδειξη της ατέρμονης δραστηριότητας του ασυνειδήτου της ψυχής μας». 

Kurt Eissler (προσωπική αλληλογραφία με τον Ralph Greenson).

Πρόκειται για μια  μοναδική μορφή ψυχικού φαινομένου, μια ψυχική λειτουργία που παράγεται κατά τη διάρκεια μιας ειδικής φάσης του ύπνου.  Είναι μια πηγή φαντασίας αλλά συνιστά και μια δεξαμενή φαντασίας. Αφορά σε μια ψυχική παραγωγή αινιγματικού χαρακτήρα αποτελούμενη κυρίως από οπτικές εικόνες  και αναπαραστάσεις οι οποίες διαφεύγουν της συνείδησης αυτού που ονειρεύεται. Το όνειρο είναι φτιαγμένο από αυτόματες δραστηριότητες οι οποίες διαφεύγουν της προσοχής του ονειρευμένου ενώ η «ουσία» του, δηλαδή η σειρά των εικόνων του, εξελίσσονται σε ένα δράμα κατά το μάλλον ή το ήττον αδιάλειπτο. Η συνειδησιακή κατάσταση του ονειρευμένου είναι τέτοια ώστε εκείνος να πιστεύει στην πραγματικότητα του ονειρικού του δράματος. Πολύ συχνά το υποκείμενο που ονειρεύεται περιλαμβάνεται στο όνειρο  είτε ως δρών πρωταγωνιστής είτε ως παρατηρητής. 

Κατά τον Lewin (1958)  o oνειρευόμενος δεν ξεχωρίζει κατ’ανάγκη  τον εαυτόν του ως θεατή αλλά  συχνά συγχωνεύεται με τις αληθινές συγκινήσεις του ονείρου.

Οι ονειρικές εικόνες σχετίζονται με εξωτερικές αισθητηριακές διεγέρσεις, με έσωθεν εντάσεις, με τη συναισθηματική κατάσταση και τις ενασχολήσεις του ονειρευμένου καθώς και με τις αναμνήσεις του άλλοτε πρόσφατες και άλλοτε «αλαργινές», οι οποίες μόνο φαινομενικά  είναι ξεχασμένες. Συχνά ξεχνάμε τα όνειρα όταν ξυπνάμε ενώ άλλοτε η ανάμνηση τους  διακόπτεται κατά τις ώρες που ακολουθούν επειδή το περιεχόμενο τους ακόμη και το ίδιο το γεγονός ότι ονειρευτήκαμε μπορεί να είναι μπερδεμένο και απόκρυφο. Σε κάποιες περιπτώσεις όμως η ανάμνησή τους διατηρείται επ΄αόριστον. Ενίοτε ενώ αισθανόμαστε ότι μπορούμε να τα διηγηθούμε ενδεχομένως να προσκρούουμε στην ατοπία αυτού που τα όνειρα «διηγούνται».  Ας σημειωθεί ότι ονειρευόμαστε κατά τη διάρκεια αυτών των φάσεων του ύπνου που ονομάζουμε παράδοξο ύπνο  ο οποίος αντιστοιχεί στο 20 % του ύπνου του ενήλικα. Η κλινική μελέτη του ύπνου έδειξε ότι το 70 % των ατόμων τα οποία ξυπνούν κατά τη διάρκεια του παράδοξου ύπνου είναι ικανά με ευκολία να διηγηθούν το όνειρό τους.  Ο παράδοξος ύπνος διαφέρει τόσο από οποιαδήποτε άλλη φάση του ύπνου όσο και από την κατάσταση του ξύπνιου.

Η φάση του  παράδοξου ύπνου  ισοδυναμεί με το όνειρο.

Κατά τη διάρκεια του  παράδοξου ύπνου  παρατηρήθηκαν γρήγορες οφθαλμικές κινήσεις οι οποίες αποδόθηκαν στην οπτική παρακολούθηση των οπτικών εικόνων στο μέτρο κατά το οποίο το όνειρο είναι ένα όραμα. Ο καθένας μας έχει την εμπειρία του ονείρου κατά τη διάρκεια του ύπνου. Η εμπειρία του ονείρου είναι οικουμενική : πρόκειται για την καθολικότητα της ονειρικής εμπειρίας. Η οικουμενικότητα της ονειρικής εμπειρίας θα όφειλε να συνεπάγεται και έναν οικουμενικό κώδικα επικοινωνίας και  τη δυνατότητα επεξεργασίας του, ένα λεκτικό και συντακτικό σύστημα λόγου χάρη  το οποίο-στο μέτρο που θα το μαθαίναμε  όπως μαθαίνουμε μια γλώσσα - θα μας επέτρεπε να κατανοήσουμε αυτό που «θέλει να μας πε» ένα τάδε όνειρο  με τον ίδιο τρόπο που κατανοούμε αυτό που μας λέει ένα λεκτικό μήνυμα εκφρασμένο σε γλώσσα που γνωρίζουμε. Κάτι τέτοιο όμως δεν ισχύει με τα όνειρα και αυτό διότι  η μοναδικότητα τους, η συνύφανσή τους με την ιδιαίτερη ζωή του ονειρευμένου και γενικότερα ο μοναδικός, παράδοξος και απρόβλεπτος χαρακτήρας των καταστάσεων των στοιχείων και των λειτουργιών τους  δεν επιτρέπει τη δημιουργία και την επεξεργασία ενός συγκεκριμένου κώδικα ονείρου. Κατανοούμε τον Ηράκλειτο ο οποίος έλεγε : «ξύπνιοι οι άνθρωποι δεν έχουν παρά ένα κόσμο όλοι μαζί, ενώ στον ύπνο ο καθένας τους στρέφεται προς τη μοναδικότητα.»  . 

Ιδού η φράση που εισαγάγει την πλειονότητα των ονειρικών επεισοδίων: «Είδα ένα όνειρο» ή « Έκανα ένα όνειρο…» ή «Ονειρεύτηκα ότι…». Να λοιπόν φράσεις πάντα στον αόριστο χρόνο! 

Το όνειρο του ξύπνιου: Το να πει κάποιος ότι ονειρεύεται σε χρόνο ενεστώτα σημαίνει κάτι τελείως διαφορετικό. Αναφέρεται στη φαντασία η οποία προσιδιάζει στην κατάσταση του ξύπνιου ή σε μια συνειδητή επιθυμία ή σε μια ουτοπία αποδεκτές από τη συνείδησή μας.  Πράγματι η λέξη όνειρο κυρίως μετά τον 18ο αιώνα συνυποδηλώνει επίσης μια ενσυνείδητη διαδικασία: πρόκειται για τη φαντασία καταστάσεων έξω από τους περιορισμούς της πραγματικότητας  π. χ ονειροπόληση, οπτασία, όραμα, ρεμβασμό κ.λ.π. 

Το όνειρο της νυκτός: Αφορά στις απωθημένες επιθυμίες που πλήττουν τον ψυχισμό μας και ζητούν να εκπληρωθούν. Το όνειρο του κοιμώμενου προσημαίνεται από τη χρήση του αορίστου χρόνου η οποία τον τοποθετεί στη θέση του αφηγητή.  Πρόκειται για μια μοναδική και προσωπική εμπειρία και ως εκ τούτου δεν μπορεί να αναπαραχθεί μολονότι ορισμένα ονειρικά σενάρια μοτίβα ή περιεχόμενα, επαναλαμβάνονται (επαναλαμβανόμενα όνειρα) στη διάρκεια μιας μακράς περιόδου της ζωής ή κατά τη διάρκεια όλης της ζωής εν είδει «ονειρικής επωδού». Βλέπουμε όνειρα τα οποία είναι όπως και τα βιώματα, οι πραγματικές μας εμπειρίες. Όνειρα κάθε είδους: λιγότερο ή περισσότερο πλούσια, λιγότερο ή περισσότερο κοινότυπα. 

Τα όνειρα «φτάνουν» στον ονειρευόμενο, όπως προκύπτουν στο άτομο σε εγρήγορση (στον ξύπνιο) τα διάφορα γεγονότα τα οποία τον εντυπωσίασαν , τα οποία τον κυρίευσαν και με τον ένα ή τον άλλο τρόπο μετέβαλαν την ύπαρξη του.  Όμως είναι το μη πραγματικό  των ονειρικών επεισοδίων που τα διαφοροποιεί από την πραγματικότητα των εμπειριών και βιωμάτων.  Ο ονειρευόμενος είναι ημιπαράλυτος και ξεκομμένος από τον εξωτερικό κόσμο. Καθώς επανέρχεται στην κατάσταση του ξύπνιου έχει την αίσθηση ότι κάτι έλαβε χώρα σε αυτόν ή στην ψυχή του για το οποίο ούτε την πρωτοβουλία πήρε και ούτε μπορεί να το εξηγήσει.

Πρόσφατες μελέτες έδειξαν ότι η στέρηση του ύπνου μπορεί να προξενήσει σοβαρές συγκινησιακές και ψυχικές διαταραχές.

Σύγχρονες έρευνες από τον κόσμο των νευροεπιστημών έδειξαν ότι ορισμένες από τις κεντρικές έννοιες του Freud σχετικά με τα όνειρα μπορούν να επιβεβαιώνονται επιστημονικά από μια άλλη πηγή (Solms 1998).

*Αποσπάσματα σημειώσεων από το  Τριήμερo Βιωματικό/ Εκπαιδευτικό Σεμινάριο «Ονειρογνωσία» (12-14 Aπριλίου 2013)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ελληνική-Μεταφρασµένη

• D.Evans: «Εισαγωγικό Λεξικό της Λακανικής ψυχανάλυσης» (Εκδόσεις ‘’Ελληνικά Γράµµατα , Αθήνα 2005 ) 
• Καραγάτσης Μιχάλης: «Η µεργάλη χίµαιρα», εκδ. Εστία, Αθήνα 2005 
• Μ.Μαδιανός: «Κλινική ψυχιατρική», εκδ. Καστανιώτης, 2003. 
• Νίκος Μάνος: «Βασικά στοιχεία κλινικής Ψυχιατρικής» , University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1997. 
• Ν.Παπαδόπυλος : «Λεξικό της ψυχολογίας»,Σύγχρονη Εκδοτική , Αθήνα 2005. 
• Γ.Σ. Φιλιππόπουλος : «∆υναµική Ψυχιατρική», Α.Καραβία , Αθήνα 1971. 
• S.Freud: «Η ερµηνευτική των ονείρων», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα 1992 
• S.Freud: «Όνειρα, Μέντιουµ και αποκρυφισµός», εκδ. Κοροντζή, Αθήνα 2004 
• S.Freud: «Ψυχολογία των µαζών και ανάλυση του Εγώ», εκδ. Επίκουρος, Αθήνα, 1994 
• S.Freud:  «Ο πολιτισμός πηγή δυστυχίας», Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 1994
• S.Freud: «Τοτέμ και ταμπού», Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 1974
• S.Freud: «Όνειρα, Μέντιουμ και Αποκρυφισμός», Εκδόσεις Κοροντζή, Αθήνα 2004
• Λ.Χαρτοκόλης : «Εισαγωγή στην Ψυχιατρική», Θεµέλιο, Αθήνα 1991 . 23
• Α.Χουντουμάδη-Λ.Πατεράκη, «Σύντοµο Λεξικό Ψυχολογικών Όρων» ∆ωδώνη, Αθήνα-Γιάννενα 1989. 
• Windgassen – Tolle: «Ψυχιατρική», Εκδόσεις Παρισιάνος 2003 . 
• Γιώργος Βαμβαλής: «Ξαναδιαβάζοντας τον Φρόυντ», Εκδόσεις Επίκουρος, Αθήνα 2000

Ξενόγλωσση

• R.Chemana , B.Vandermersch : «Dictionnaire de la Psychanalyse» ,Larousse, Paris 1995 . 
• H-Ey, P.Bernard , Ch.Brisset : «Mannuel de Psychiatrie», Masson, Paris 1989 . 
• O.Fenichel : «The Psychoanalytic theory of Neurosis», Rutledge and Kegan Paul, London 1982 . 
• R.Greenson: «The Technique and Practice of Psycho –Analysis», the Hogarth Press, London 1994 . 
• P.Kaufmann: «L’apport freudien» ,Larousse, Paris 1998. 
• O.Kernberg : «Borderline conditions and Pathological Narcissism», Jason Aronson, Inc 1976 . 
• J.Laplanche, J.-B.Pontalis : «Vocabulaire de la Psychanalyse», P.U.F. , Paris 1967 
• Pieron Henri: «Vocabulaire de la Psychologie», P.U.F., Paris 1981
• A.Port : «Manuel Alphabetique de Psychiatrie» , Puf, 1986 . 
• A.Michel: «Dictionnaire de la Psychanalyse» , Encyclopedia Universalis, Paris 2001 
• A.de Mijola : «Dictionnaire de la Psychanalyse» , Calmann –Levy , 2002. 
• Wilhelm Reich , «Character Analysis» Ed.Noonday, New York 1991 . 
• E.Roudinesco , M.Plon : «Dictionnaire de la Psychanalyse» , Fayard , 1997 
• Chrycroft : «A critical Dictionary of Psychoanalysis», Penguin,1972 . 
• Barbara Mautner: «Freud’s Irma dream: A psychoanalytic interpretation», New York,   Int. J. Psycho-Anal. (1991)72. 275
• Cecily de Monochaux: «Dreaming and the organizing function of the ego», London, Int. J. Psycho-Anal. (1978)59. 443
• Stanley J. Coen: «The passions and perils of interpretation (of dreams and texts)»: An appreciation of Erik Erikson’s dream specimen paper, New York, Int. J. Psycho-Anal. (1996)77. 537
• Ilse Grubrich- Simits: «How Freud wrote and revised his interpretation of dreams», London, The British Psycho-Analytical Society, English-speaking Weekend Conference, 13th- 15th October 2000
• M. Masud R. Khan: «Dream psychology and the evolution of the psycho-analytic situation, The International Journal of Psycho-analysis», London 1962
• Emil A. Gutheil: «The handbook of dream analysis», New York, Liveright, 1979