Οικονομική κρίση και επιδείνωση της ψυχικής διάθεσης

Ακρόαση άρθρου......

Πως η οικονομική κρίση «παραλύει» τον καθημερινό άνθρωπο, «δημιουργώντας» επιδείνωση της ψυχικής διάθεσης;  Ο κάθε άνθρωπος, λειτουργεί ως ένας καθημερινός «αναλυτής» που ερμηνεύει λίγο ή πολύ, το εξωτερικό του περιβάλλον, αλλά και την συμπεριφορά του εαυτού του και των άλλων.

Συνήθως η διαδικασία αυτή γίνεται ταχύτατα και αυτοματοποιημένα χωρίς να το συνειδητοποιεί και η ερμηνεία του είναι «υποκειμενική», επηρεασμένη από εμπειρίες και «σκέψεις-συμπεράσματα» πάνω στις εμπειρίες, που έχουν αποθηκευτεί στην μνήμη μας κ.α.

Οι περισσότεροι άνθρωποι πιστεύουν ότι όταν συναντάμε μία καινούρια κατάσταση που δεν την έχουμε ξανασυναντήσει, την προσεγγίζουμε ως κάτι καινούριο.

Στην πραγματικότητα αυτό δεν συμβαίνει σχεδόν ποτέ. Ήδη από μικρή ηλικία, έχουν αποθηκευτεί στην μνήμη μας, οι απόψεις γνώμες των γονιών μας, για το «τι είναι σωστό ή όχι», τι «πρέπει και τι δεν πρέπει» να κάνουμε σε διάφορες καταστάσεις, τι είναι ηθικό και τι ανήθικο. Το ανθρώπινο μυαλό ουσιαστικά μοιάζει με  ένας πανίσχυρο υπολογιστή, ο οποίος όταν συναντά κάτι «καινούριο», ανατρέχει στην τεράστια μνήμη του, για να το «εντάξει» σε μια «κατηγορία» που ήδη γνωρίζει. Επίσης, θα την αντιμετωπίσει με τους τρόπους που ήδη γνωρίζει κι έχει «μάθει». Γι αυτό είναι σημαντική περισσότερο από ποτέ η γνώση της ψυχολογίας του ανθρώπου, καθώς σήμερα η κοινωνίας βρίσκεται σε έναν «ψυχολογικό πόλεμο άγχους».

Τι εννοούμε όταν λέμε ότι το ανθρώπινο μυαλό έχει «σταθερές αντιδράσεις», ακόμη και σε καταστάσεις που δεν έχει ξανασυναντήσει;

Κατ αρχήν το άγχος, είναι ένα «έμφυτο όπλο», το οποίο ενεργοποιείται όταν η επιβίωση μας απειλείται. Δεν ενεργοποιείται  μόνο όταν βρεθούμε μπροστά σε ένα άγριο θηρίο, αλλά και όταν υπάρχει η «απειλή»  της μη κάλυψης βασικών αναγκών.

Η δημιουργία «ενοχών» και «τύψεων» σε μία ομάδα που διαμαρτύρεται
Αν στο παρελθόν μάθαμε ως αξία ότι ένα πρόσωπο κύρους με πανεπιστημιακές γνώσεις, είναι μία αδιαμφισβήτητη μορφή κύρους, είναι πολύ πιο εύκολο να δεχτούμε χωρίς κριτική σκέψη ακόμη και λάθος απόψεις οι οποίες μπορεί να διατυπώνονται πάνω στην καινούρια κατάσταση της οικονομικο-κοινωνικής κρίσης. Πολλοί άνθρωποι μάλιστα μπορεί να νιώσουν «τύψεις» αν κατακριθεί μία συμπεριφορά τους από ένα «πρόσωπο κύρους». Σε διάφορες καταστάσεις  πρόσωπα κύρους μπορεί να «μαλώσουν» την κοινή γνώμη για κάποια συμπεριφορά της, πχ μία  διαμαρτυρία, με σκοπό να δημιουργήσουν «τύψεις» και ενοχές στην κοινή γνώμη που διαμαρτυρήθηκε.

Η καταδίκη της «πράξης» και όχι του ηθικού αυτουργού, της οικονομικής κρίσης
Η ψυχολογική βία ή απειλή, μπορεί να είναι πολύ πιο αποτελεσματική από την πραγματική. Έτσι ένας άνθρωπος λόγω των ηθικών αξιών με τις οποίες μεγάλωσε, μπορεί να βιώνει εντονότατο άγχος που δεν μπορεί να πληρώσει πολλές υποχρεώσεις του και να «θεωρεί» τον εαυτό του ως «ανήθικο», με αποτέλεσμα να υπάρχει κίνδυνος για την ψυχική και σωματική του υγεία, θεωρώντας λανθασμένα προσωπική του ευθύνη το γεγονός ότι δεν μπορεί. Η οικονομική κρίση «μετατρέπεται» εξ άλλου σε «διαμάχη» του ατόμου στις υποχρεώσεις του σε άλλα άτομα, οπότε ο ένας άνθρωπος «προκαλεί» άγχος στον διπλανό του.  Σε κάποιες περιπτώσεις, είναι σημαντικό το περιβάλλον του να βοηθήσει τον άνθρωπο, απευθυνόμενο σε ειδικό ψυχικής υγείας, ο οποίος δεν αποσκοπεί στο να «σταματήσει» την οικονομική κρίση του ατόμου, αλλά το άγχος το οποίο προκύπτει από την ηθική και την αυτοεικόνα του ατόμου οι οποίες είναι βασικές πηγές του.

Η Κακή ή η ελλιπής ενημέρωση μπορεί να δημιουργήσει έντονο άγχος.
Η «κακή» ή η εσκεμμένα «μισή» προβολή της αλήθειας, μπορεί να προκαλέσει τεράστια αύξηση του άγχους το οποίο με τη σειρά του επιδεινώνει την ψυχική διάθεση επιφέροντας μελαγχολία, κατάθλιψη, απάθεια. Καθώς το μυαλό δέχεται πλήθος πληροφοριών ερεθισμάτων, πχ  υποχρεώσεων που θα πρέπει να πληρώσει, ενεργοποιείται το συναίσθημα του φόβου και το άγχος, με αποτέλεσμα να «παραλύει» η λογική σκέψη. Ο άνθρωπος, μέσα στο ίδιο του το σπίτι, καθισμένος στον καναπέ του, φοβάται, «αδρανοποιείται», με κίνδυνο να επιβαρυνθεί η ψυχική του υγεία. Η «αρνητική» είδηση τον «βρίσκει» στο σπίτι του και τον «διαβρώνει». Επιπλέον χάνει την διάθεση του να βγει έξω, να μιλήσει με ανθρώπους και να νιώσει μέλος μιας ομάδας Είναι σημαντικό λοιπόν, να «φιλτράρεται» έντονα η ενημέρωση, ακόμη και του διαδίκτυου, και να αποφεύγεται η «αγχογόνα» ενημέρωση.
 

Λέξεις ή όροι που δημιουργούν «πλασματική εικόνα» και άγχος
Το μυαλό μας, προκειμένου να μην «υπερφορτώνεται» και να αντιδρά γρήγορα στα εξωτερικά ερεθίσματα, λειτουργεί με «κατηγορίες-κουτάκια», είτε για λόγους ταχύτητας της σκέψης, είτε για λόγους προστασίας του εαυτού μας. Έτσι για παράδειγμα, αν κάποτε μας δάγκωσε ένας αδέσποτος σκύλος, το μυαλό είναι πιθανό να αναπτύξει έναν φόβο όποτε συναντάμε έναν σκύλο, χωρίς να «μπαίνει» στην διαδικασία σκέψης ότι πρόκειται για ένα διαφορετικό ζώο, όχι αυτό που μας δάγκωσε κάποτε. Δημιουργείται δηλαδή στην μνήμη μας το «κουτάκι-κατηγορία» τα σκυλιά είναι «απειλή». Έτσι, ενεργοποιείται αυτόματα από τον συναισθηματικό εγκέφαλο,,  όποτε συναντήσουμε έναν σκύλο, το «κουτάκι  σκύλος-απειλή», το οποίο «ενεργοποιεί» ταχύτατα, «αυτοματοποιημένα», χωρίς την παρεμβολή λογικής σκέψης (διότι αν πρόκειται για πραγματική απειλή θα χανόταν πολύτιμος χρόνος αν ο εγκέφαλος έπρεπε να σκεφτεί λογικά) το συναίσθημα του φόβου, και ο φόβος με την σειρά του «ενεργοποιεί» τον «μηχανισμό προστασίας» που λέγεται άγχος.

Κατά τον ίδιο τρόπο, στην σημερινή εποχή της οικονομικής κρίσης, ο όρος «χρεοκοπία» μιας χώρας, όταν χρησιμοποιείται, «ενεργοποιεί» στο μυαλό των ανθρώπων την κατηγορία-κουτάκι που έχουν για την χρεοκοπία ενός ατόμου, με τις κυρώσεις που έχει γι αυτό, προκαλώντας φόβο, τρόμο, πανικό. Η ίδια η λέξη δημιουργεί φόβο αν το σκεφτούμε. Πρόκειται για μία συνειρμική σύνδεση, η οποία προκαλεί φόβο (γνωστή από τον σπουδαίο επιστήμονα Παβλόφ και το πασίγνωστο πείραμά του). ?Οπως ένα γνωστό τραγούδι,  μπορεί να μας θυμίζει άμεσα την διαφήμιση μιας εταιρίας κινητής τηλεφωνίας, μετά από πολλές επαναλήψεις της διαφήμισης, έτσι και μία λέξη όπως η χρεοκοπία, μπορεί να δημιουργεί φόβο, αν επαναλαμβάνεται ότι είναι συνώνυμο της καταστροφής μας. Από τον φόβο, η λογική σκέψη ενός ατόμου «παραλύει», δεν μπορεί να λειτουργήσει σε κατάσταση άγχους.

Έτσι, δεν μπορεί, η δεν θέλει, να ενημερωθεί γύρω από αυτό που του προκαλεί φόβο. Μάλιστα από τον φόβο, μελαγχολεί, αγχώνεται, ή γίνεται απαθής. Όλες οι απόψεις που εκφράζονται μέσα από την ενημέρωση, «ισοπεδώνονται» και «εξισώνονται» Αν το μυαλό ενός ανθρώπου «βομβαρδίζεται» ακόμη και από λάθος ή «κακή» ενημέρωση, το αποτέλεσμα θα είναι να αποφεύγει και την σωστή ενημέρωση.. Η κριτική ικανότητα της λογικής σκέψης «παραλύει» από την δυσάρεστη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου. «Αποφεύγει» την επαφή με το δυσάρεστο, κάτι που τον κάνει έρμαιο των γεγονότων. Έτσι δεν μπορεί να μάθει τι σημαίνει η χρεοκοπία ενός κράτους , σε τι διαφέρει από ενός φυσικού προσώπου, αν είναι προς το συμφέρον των ανθρώπων κλπ. 
  
Πως τό άγχος από μία γενικευμένη  αγχώδη οικονομικοκοινωνική κατάσταση που αφορά το σύνολο των ανθρώπων, μετατρέπεται σε άγχος του ατόμου;

Η οικονομική κρίση βιώνεται από το άτομο, όχι στο επίπεδο των διεθνών σχέσεων της χώρας του, αλλά στο αν θα μπορεί να εργαστεί και να επιβιώσει. Αυτό που είναι δύσκολο να σκεφτεί στην κατάσταση του άγχους, είναι ότι αν η χώρα του δεν του «ανήκει», δεν θα μπορεί να βρει εργασία. Επομένως η εργασία του «περνά» μέσα από  την ελευθερία της χώρας του. Παρ όλα αυτά, πολλοί άνθρωποι που ακόμα δεν τους έχει αγγίξει τόσο η οικονομική κρίση, θεωρούν, ελπίζουν θα λέγαμε πιο σωστά, ότι οι ίδιοι δεν θα αντιμετωπίσουν πρόβλημα, ή ότι θα σταματήσει η μείωση του βιοτικού τους επιπέδου. Όπως αναφέραμε στο άρθρο «Λόγοι μεταδοτικότητας μιας εθνικής κατάθλιψης», όταν κάτι γίνεται σταδιακά, το ανθρώπινο μυαλό το συνηθίζει και το δέχεται πιο εύκολα. Κατά τον ίδιο τρόπο το μυαλό μας μπορεί να συνηθίσει το θέαμα της αύξησης των αστέγων.

Το ανθρώπινο μυαλό, το οποίο «διαθέτει μηχανισμούς» προκειμένου να μας «κρύβει» την πραγματική αιτία καταστάσεων, όπως του άγχους, και μπορεί να εκτονώσει το άγχος σε φαινομενικά άσχετες «εκδηλώσεις» της καθημερινότητάς μας.

Ένα πολύ απλό παράδειγμα, αποφεύγοντας τους δύσκολους επιστημονικούς όρους και έννοιες, είναι ο μηχανισμός μετάθεσης του άγχους. Σε έναν άνθρωπο ο οποίος είναι αγχωμένος με την εργασία του, την επιβίωση του, το άγχος για παράδειγμα μπορεί να «μετατεθεί» σε έναν συνεχή φόβο ότι πάσχει από κάποια ασθένεια, για την οποία να κάνει συνέχεια ιατρικές εξετάσεις και παρ ότι αρνητικές, να μην πείθεται ότι είναι υγιής. Το μυαλό μας θα μπορούσαμε να πούμε μεταφορικά ότι «εκτονώνει» το άγχος σε καταστάσεις που είναι πιο «αντιμετωπίσιμες» γι αυτό, απ ότι πχ η εργασία που εξαρτάται από τον εργοδότη ή άλλες συνθήκες. Κατ αυτόν τον τρόπο, τό άγχος από μία γενικευμένη  αγχώδη οικονομικοκοινωνική κατάσταση που αφορά το σύνολο των ανθρώπων, μετατρέπεται σε άγχος του ατόμου(ατομικό), για την επιβίωσή του.

Έτσι, έχουμε έξαρση του άγχους, της μελαγχολίας ή  κατάθλιψης, τα οποία φαινομενικά, δεν φαίνεται ότι σχετίζονται με το άγχος της οικονομικής κρίσης. Άλλοι άνθρωποι μπορεί να εκδηλώσουν κρίσεις πανικού, και μετά να φοβούνται αυτές. Άλλοι μπορεί να εκδηλώνουν το άγχος τους με «μηχανικές επαναλαμβανόμενες» κινήσεις η σκέψεις, όπως το να τρώνε μηχανικά ενώ δεν πεινούν, να ελέγχουν συχνά αν έχουν αφήσει τον θερμοσίφωνα αναμμένο, το αυτοκίνητο ξεκλείδωτο κλπ.. Γενικά το μυαλό μας μπορεί να δημιουργήσει μία τεράστια ποικιλία αμέτρητων εκδηλώσεων του άγχους. Όλες οι καταστάσεις αυτές είναι αντιμετωπίσιμες , εκλαμβάνονται όμως συχνά από τους ανθρώπους ως ένα ανίατο, «μόνιμο», «ψυχολογικό» πρόβλημα.  Ο ίδιος ο όρος ψυχολογικό, τρομάζει πολλούς ανθρώπους καθώς θεωρούν ότι «πάσχουν» από κάτι άυλο, και τι φυσικά μπορεί να «κάνει» ένας «ειδικός» στην ψυχή? 

Πολύ συχνά δέχομαι  πλήθος τέτοιων ερωτήσεων από ανθρώπους που επιθυμούν να μάθουν μέσα από τον γραπτό λόγο, πώς να αντιμετωπίσουν μόνοι τους, το άγχος, την μελαγχολία, τις κρίσεις πανικού κλπ.  Εδώ έχουμε να κάνουμε με δύο λάθος απόψεις για την ψυχολογία. Κατ αρχήν οι άνθρωποι διαβάζοντας διάφορα κείμενα, συχνά από μη ειδικούς, κάνουν μία αυτοδιάγνωση για τον εαυτό τους και φοβούνται ότι ο ειδικός θα τους επιβεβαιώσει την άποψή τους, κάτι που δεν ισχύει.  Δεύτερον, αποδίδουν το θέμα που τους απασχολεί σε κάποιο «κακό, μόνιμο χαρακτηριστικό» της προσωπικότητάς τους, σαν να γεννήθηκαν με αυτό, σαν να πρόκειται για θέμα γονιδίων, το οποίο είναι «ανίατο».. Αγνοείται έτσι το γεγονός ότι η  ότι δεν πρέπει να φοβούνται τον ειδικό και «βαθύτερα» τον εαυτό τους, γιατί είναι σαν να φοβούνται «την θαυμαστή κατασκευή» του ανθρώπινου μυαλού, το οποίο διαθέτει μία τεράστια ποικιλία τρόπων εκδήλωσης σκέψεων και συναισθημάτων, και την «ικανότητα» να επιδρά στον οργανισμό μας.

Συχνά προτιμώ να δίνω το παράδειγμα του «προβλήματος ενός δοντιού». Φανταστείτε ότι σας πονάει ένα δόντι σας. Δεν αποκαλείτε τον εαυτό σας «ασθενή», διότι ξέρετε ότι είναι κάτι το οποίο θεραπεύεται. Η λύση για να το ξεπεράσετε, δεν θα ήταν να διαβάσετε γύρω από την οδοντιατρική. Ούτε βεβαίως το να απευθυνθείτε σε οδοντίατρο σημαίνει ότι δεν είστε ένας «δυνατός» άνθρωπος.

Η επιστήμη της ψυχολογίας αποτελεί όμως συχνό φόβο των ανθρώπων, βασιζόμενο στην άγνοια γι αυτήν ή σε «ατυχή παραδείγματα» επαφής ανθρώπων με αυτήν. Γι αυτό συχνά με καλό χιούμορ, «απλοποιείται», εκλαϊκεύεται και σαρκάζεται στον κινηματογράφο, όπως κάθε τι άγνωστο και μυστηριώδες. Είναι κατανοητό ότι η ψυχολογία φαίνεται ότι είναι κάτι που απλά μπορεί να εξηγηθεί, καθώς κάθε άνθρωπος θέλει να νιώθει ότι γνωρίζει τα πάντα γύρω από τον εαυτό του, κάτι που του δίνει μία αίσθηση ασφάλειας.  Είναι δύσκολο ένας άνθρωπος να κατανοήσει πως το ανθρώπινο μυαλό έχει την «ικανότητα» να κάνει το στομάχι του να πονά. Επίσης είναι δύσκολο να κατανοήσει ότι μπορεί να ευθύνεται  ένας εξωτερικός λόγος, όπως το άγχος επιβίωσης, ή τρόποι με τους οποίους «φιλτράρουμε» τα εξωτερικά γεγονότα.

Ακόμα πιο δύσκολο ότι μέσα από την διαδικασία με τον ειδικό, θα σταματήσει ο στομαχόπονος, η μελαγχολία, η κατάθλιψη, χωρίς να σταματήσει η οικονομική κρίση. Όμως θα ήταν πολύ κουραστικό για έναν άνθρωπο να γνωρίσει σε βάθος πως «λειτουργεί» το ανθρώπινο μυαλό, όπως μελέτησε ο Νεύτωνας ένα φυσικό φαινόμενο, τον νόμο της βαρύτητας. Και φυσικά δεν πρέπει να νιώθει μειονεκτικά που δεν μπορεί να αναλύσει αντικειμενικά τον εαυτό του. Μέσα από τα παραπάνω, προσπαθήσαμε να δείξουμε ότι ο άνθρωπος σε όλη του την ζωή μαθαίνει, και θα μαθαίνει, και η κατανόηση αυτού του γεγονότος αποτελεί εξέλιξη στην προσωπικότητα ενός ανθρώπου. Η απόκτηση γνώσης είναι λοιπόν ένα  ιδιαίτερα σημαντικό «όπλο» κατά του άγχους, και της δυσάρεστης συναισθηματικής διάθεσης, αρκεί να φιλτράρεται οι «πηγές» που προσφέρουν «αρνητική γνώση», η οποία μπορεί να δημιουργήσει άγχος.

Νικόλαος Γ. Βακόνδιος
Ψυχολόγος, πτυχιούχος Α.Π.Θ
Τηλ. γραφείου 213 0308392