Kριτικός γραμματισμός: το εισιτήριο για την προσωπική ελευθερία

Ακρόαση άρθρου......

Καθημερινά χρησιμοποιούμε στο λόγο μας τους όρους «πληροφόρηση» και «ενημέρωση» ως ταυτόσημους, πέφτοντας στην παγίδα της σημασιολογικής τους συγγένειας. Πληροφόρηση σημαίνει ως επί το πλείστον καταγραφή και συσσώρευση πληροφοριών, η οποία στηρίζεται κυρίως στην απομνημόνευση και δεν προϋποθέτει τόσο ενερ¬γητική στάση του δέκτη σε ό, τι αφορά το «φιλτράρισμα» των ειδήσεων.

Αντίθετα, η ενημέ¬ρωση (εν + ημέρα) έγκειται στο ότι ο δέκτης γίνεται «ένα» με τα γεγο¬νότα, αξιοποιεί το πληρο¬φοριακό υλικό που δέχεται, κατανοώντας το και εμβαθύνοντας σ’ αυτό.

Όταν μελετάμε ένα κειμενικό είδος ακολουθώντας τις αρχές του κριτικού γραμματισμού προϋποτίθεται να κατανοούμε το ίδιο το κείμενο και τους λόγους που ενυπάρχουν σ’ αυτό. Οι γνώσεις ευρύτερα για τη γλώσσα, αξιοποιούνται εν προκειμένω ως εργαλεία για την ανακάλυψη της βαθύτερης ιδεολογίας που διαπερνά την πληροφορία και κατ’ επέκταση το κοινωνικό φάσμα. Με άλλα λόγια στο πλαίσιο αυτού του στοχασμού οι λόγοι που έχουν δομηθεί στην κοινωνία μας αποδομούνται με σκοπό να φέρουν στην επιφάνεια σχέσεις ισχύος, ιδεολογικές θέσεις και λειτουργίες θεσμών, μιας και η επικοινωνία και τα κείμενα δεν θεωρούνται ουδέτερα, αλλά μέρος της σύνθετης ιεραρχικά και ιδεολογικά δομημένης πραγματικότητας. 

Για τον Paulο Freire, έναν ιδρυτικό στοχαστή της κριτικής παιδαγωγικής, ο κριτικός γραμματισμός είναι «η ικανότητα να διαβάζεις και να ξανα-διαβάζεις τον κόσμο και με την ενεργητική σου στάση να τον γράφεις εκ νέου. Να μην είσαι σκλάβος του. Δηλαδή, να ζεις, αντί απλώς να επιβιώνεις» (Βλ. Η Παιδαγωγική του Καταπιεσμένου του Freire). Ως εκ τούτου, μπορεί να ειδωθεί ως «μία θεμελιώδης δέσμευση για την προσωπική ελευθερία και την ισότητα».

Στο σημείο αυτό θα ήθελα να προσθέσω και μία από τις πιο εύστοχες διατυπώσεις σχετικά με αυτό το είδος γραμματισμού από τον Peter McLaren:  «συμβαδίζει με την ευαισθησία του εβραϊκού συμβόλου tikkun, το οποίο σημαίνει «να θεραπεύεις, να διορθώνεις και να μετασχηματίζεις τον κόσμο, όλα τα υπόλοιπα είναι ερμηνευτικά σχόλια». Peter McLaren (2010: 281)

Το να είσαι εγγράμματος δε σημαίνει να είσαι απότοκο αυτού που ο Freire απέρριψε ως “τραπεζική” λογική της εκπαίδευσης, όπου η γνώση είναι ένα δώρο από εκείνους που θεωρούν τους εαυτούς τους γνώστες προς εκείνους που θεωρούν ότι δε γνωρίζουν. Αντιθέτως, σχετίζεται με το να είσαι ικανός να αποκτήσεις γνώσεις με σκοπό να ερευνήσεις και να αμφισβητήσεις την ίδια τη γνώση: Ποια είναι η πηγή της; Ποιανού τα συμφέροντα εξυπηρετεί;

Δυστυχώς κράτη, όπως οι Η.Π.Α. που αποτελούν τις μεγάλες δυνάμεις από οικονομικής και στρατιωτικής σκοπιάς, όταν αναμετρώνται με άλλες δημοκρατικές κοινωνίες, αποδεικνύεται ότι βρίσκονται σε τέλμα, καθώς προσκολλώνται πεισματικά σε ένα σύστημα μη αξιόπιστων, εύπεπτων αληθειών- πεποιθήσεων είτε σε παγιωμένες μεταλαμπαδευόμενες από γενιά σε γενιά κωδικοποιήσεις που εγκαθιδρύουν τον ρατσισμό στους κόλπους της κοινωνίας. Μέσω αυτού του «αμυντικού» μηχανισμού ερμηνεύουν τα μέλη της μια είδηση ή πληροφορία που λαμβάνουν ή εγκολπώνονται μια άποψη. Για παράδειγμα, οι μαύροι συχνά αποκαλούνται κακοποιά στοιχεία/αγριάνθρωποι (thugs) ενώ οι λευκοί που παρουσιάζουν παρόμοια συμπεριφορά όχι. Το γεγονός αυτό πηγάζει από το ότι «η λέξη κακοποιό στοιχείο/ αγριάνθρωπος “thug” είναι μία κωδικοποίηση του “αράπης” (“nigger”) που αναπαράγεται και εμποτίζει τη σάρκα της κοινωνίας.  

Εν κατακλείδι, είναι καιρός να μάθουμε  να επιστρατεύουμε τα «αντισώματά» μας απέναντι στον ιό της προπαγάνδας και την παραπληροφόρησης. Χρειάζεται να βρισκόμαστε σε διαρκή εγρήγορση και επαγρύπνηση ώστε να επεξεργαζόμαστε λογικά τα μηνύματα, να διασταυρώνουμε, να συγκρίνουμε, να γινόμαστε δηλαδή κοινωνοί του κριτικού γραμματισμού.